«Եթե դու այդպես խնդրեիր`ես Ադրբեջանի կեսը քեզ կտայի» 

2022թ. ապրիլի 17-ին Խորհրդային Հայաստանի 1974-88թթ. ղեկավար Կարեն Դեմիրճյանի ծննդյան 90-ամյակն էր: Կարեն Սերոբիչը իշխանության վերադարձավ 1999-ին, 1998-ի` հօգուտ Ռոբերտ Քոչարյանի կեղծված նախագահական ընտրություններից մեկ տարի անց, 1999-ի հունիսից հոկտեմբեր զբաղեցրեց ՀՀ ԱԺ նախագահի պաշտոնը եւ զոհվեց հոկտեմբերի 27-ին` Նաիրի Հունանյանի խմբակի կողմից խորհրդարանում իրականացված ահաբեկչության արդյունքում: Հետմահու Դեմիրճյանին շնորհվեց Ազգային հերոսի կոչում, իր անվամբ կոչվեցին Երեւանի մետրոպոլիտենը, Ծիծեռնակաբերդի մարզա-համերգային համալիրը, Երեւանի թիվ 139 անգլերեն թեքումով դպրոցը, եւ այլն, հրատարակվեցին գրքեր, ծննդյան 70-ամյա, 80-ամյա հոբելյանների առթիվ կազմակերպվեցին պետական հուշ-միջոցառումներ: 

Այս տարի պետական մակարդակով կարծես ոչինչ չէր կազմակերպվել, բացի մի քանի բարձրաստիճան պաշտոնյաների կողմից Պանթեոնում Դեմիրճյանի շիրիմին այցելելը կամ ծաղկեպսակ ուղարկելը, ինչի համար պետք է անհարմար զգա հատկապես ՀՀ նախագահի պաշտոնում գտնվող Վահագն Խաչատուրյանը: Մասնավոր նախաձեռնությամբ, «Ապրելու» հիմադրամի կողմից, Մաշտոցի պողոտային հարակից պուրակներից մեկում, որտեղ նախատեսված է տեղադրել Դեմիրճյանի արձանը, հոբելյանական համերգ էր կազմակերպվել: Նաեւ ԳԱ Պատմության ինստիտուտի եւ Դեմիրճյանի թանգարանի համատեղ ջանքերով Գիտությունների ակադեմիայում գիտաժողով էր կազմակերպվել:

Սակայն, հասկանալիորեն բոլոր հոբելյանական միջոցառումները հարգանքի տուրք մատուցելուց այն կողմ, մեծ դերակատարություն չունեն: Կարեն Դեմիրճյանը մարդկանց հիշողության մեջ ապրում է Խորհրդային Հայաստանի ղեկավարի հանգամանքով եւ արված գործերով: Եվ այդ ընկալման ու հիշողության հարթությունից չհեռանալու համար որոշեցինք Կարեն Սերոբիչի ծննդյան 90-ամյա հոբելյանի առթիվ հատվածներ տպագրել օրագրերից, որ նա վարել է ՀՀ Կոմկուսի Կենտկոմը ղեկավարած տարիներին: Այդ օրագրերից 1976-1987թթ. մեծաթիվ գրառումներ առանձին գրքով` «Дни сквозь строчки Из рабочих дневников Карена Демирчяна» վերտառությամբ, հրատարակվել են 2010-ին: 

Ելնելով այսօրվա թեմատիկ արդիականությունից թարգմանաբար ներկայացնում ենք հայ-ադրբեջանական հարաբերությունների, մասնավորապես Մեղրիով ավտոճանապարհ անցկացնելու ադրբեջանական նախաձեռնությանը առարկելու եւ թույլ չտալու հատվածները: Զգացողությունն այն է, որ անկախ երկրից, հասարակարգից, տարեթվից պատմությունը կրկնվում է: Տա Աստված վերջանական ելքը լինի այնպիսին, ինչպես եղավ Դեմիրճյանի օրոք: 

Հաջորդիվ կներկայացնենք Թուրքիայի վերաբերյալ հատվածները: Բայց օրագրային գրառումները ցանկանում եմ սկսել մի հատվածով, որ պատկերացում է տալիս Դեմիրճյանի մասշտաբի, հեռատեսության ու պատասխանատվության մասին: 

29.04.1982թ.
…
Մովսիսյան Վլադիմիր – Մոսկվա ուղեւորության մասին – արդյունքների մասին զեկույց:
Կրկնեցի իմ հանձնարարականը` ոչ մի խորանարդ մետր ջուր (որպես ավելորդ) չպետք է հանրապետությունից դուրս հոսի: Հանրապետությանը պատկանող ամբողջ ջուրը, ամբողջ հոսքը մենք պետք է օգտագործենք հանրապետությունում: Այս հարցերում պետք է 100-200 տարի առաջ նայել (մինչդեռ մեր «իմաստունները» ապացուցում էին, թե 2000թ-ին Հայաստանում ջրի ավելցուկ կլինի… ապուշնե՛ր): Ես երեք տարի առաջ եմ ցույց տվել այդ մոտեցման  հիմարությունը: Հայաստանին ջուրը հարկավոր է ավելի, քան առկա պաշարներն են: Մենք պետք է ջուր ստանանք, բայց չտանք: Հայաստանից ոչ մի կաթիլ չպետք է գնա: Պետք է բարելավել եւ ոռոգել հանրապետության բոլոր հողերը, որոնք կարող են ոռոգվել: 

28.11.1983թ.
Խորհրդակցություն Մեղրիի շրջանով անցնող ավտոճանապարհի հարցով – Կիրակոսյան Ա. Մ., Սաղոյան Գ.,  Հայրապետյան, Վարդանյան (շրջկոմի քարտուղար), Մելքումյան, Ղամբարյան – որոշեցինք 1-ին տարբերակը` Ղափանով, 2-րդ տարբերակը` Ծավով: Իրենց (Ադրբեջանական ՍՍՀ-ի) կողմից առաջարկված տարբերակը նպատակահարմար չէ ո՛չ տնտեսական տեսակետից, ո՛չ ռազմավարական:

Խորհրդակցություն երկաթուղու զարգացման հարցով (Երեւանյան բաժանմունքի) Բիրյուկով Վ. Ե., Վարդոսանաձե Լ. Գ., Անդրեեւ, Ղամբարյան, Ղանդիլյան, Մինասբեկյան: 

Քննարկեցինք որոշման նախագիծը, Կենտկոմի, Մինստրների խորհրդի, ԽՍՀՄ Հաղորդակցության ուղիների մինիստրության, Տրանսպորտային կառուցապատման մինիստրության  հրամանները` երկաթուղու Երեւանի բաժանմունքի զարգացման վերաբերյալ: 

Ես եւս մեկ անգամ Վ. Ե. Բիրյուկովի ուշադրությունը հրավիրեցի հանգամանքին, որ սահմանագծով նոր ճանապարհ (ինչպես առաջարկում են Ադրբեջանական ՍՍՀ-ի ընկերները) կառուցելու կարիք չկա: Դա ո՛չ տնտեսական առումով (քանի որ քիչ մեքենաներ են անցնում, իսկ ճանապարհը շատ թանկ արժի), ո՛չ ռազմավարական առումով ձեռնատու չէ: 

Մենք առաջարկում ենք Զանգելան-Ղափան-Մեղրի տարբերակը (այդ ճանապարհը արդեն գործում է Քաջարան-Մեղրի հատվածի գործարկումից հետո): Կամ Զանգելան-Ծավ-Մեղրի, որը ադրբեջանցի ընկերների առաջարկած  տարբերակից  ընդամենը 4կմ է երկար, սակայն 1) ռազմավարական առումով անվտանգ է, 2) տնտեսապես նպատակահարմար է, քանի որ Մեղրիի շրջանում 8 հազար հեկտար հողատարածք չի գործարկվի: 

30.11.1983թ.

Խորհրդակցություն Նյուվադի-Մեղրի ավտոճանապարհի հարցով, մասնակցում էին Սեիդով Գ. Ն. (Ադրբեջանական ՍՍՀ), Բիրյուկով Վ. Ե. (Պետպլան), Անդրեեւ Գ., Ղամբարյան Կ., Կիրակոսյան Ա, Հայրապետյան Գ.: 
Եվ Բիրյուկովը, եւ Սեիդովը նախագծում ներառված Նյուվադի-Մեղրի ավտոճանապարհը  համարեցին անընդունելի (նույնիսկ ասացին, թե այդքան վտանգավոր ավտոճանապարհ առաջարկելը չպետք է անգամ մտքով անցկացվի): 
Մյուս կողմից ճանապարհը առաջարկված է մինչեւ սահման: Առաջարկել են այն հասցնել մինչեւ Նյուվադի, այդտեղից շրջել դեպի հյուսիս: 
Ես ասացի, որ ճանապարհը պետք է դիտարկել ոչ թե սահմանից, այլ Մինջեւանից կամ Զանգելանից: Պետք է գտնել օպտիմալ լուծումը, հրաժարվել ինքնանպատակ քայլերից: Պետք է ազատվել մտածողության մտապատճեններից եւ վոլյունտարիզմից: Բոլորս հանգեցինք եզրակացության, որ պետք է հարցը մեկ անգամ էլ ուսումնասիրել եւ քննարկել: Նրանց առաջարկը սահմանից մինչեւ Նյուվադի ճանապարհ կառուցելու մասին իմ կողմից մերժվեց որպես սխալ լուծում: 
    
27.06.1984թ.
 …
Զրույց Վ. Մ. Նիկիֆորովի հետ:
Ադրբեջանական ՍՍՀ-ի հետ հարաբերությունների մասին; Ես ասացի, որ բաժինը պետք է ավելի մեծ սկզբունքայնությամբ մոտենա այս հարցին: Ի վերջո ընկերները այդ հանրապետությունից միշտ յուրօրինակ (կատարված փաստի) իրավիճակներ են ստեղծում, ինչի հետ, բնականաբար, մենք չենք կարող հաշտվել: Վերցնենք, օրինակ, սահմանային հողակտորների հարցը: Իրենք տարածքը զբաղեցնում-գրավում են, հետո ասում են, թե ժողովրդին չեն կարողանում հանել: Բայց այդպես չի կարելի: Հարկավոր է մեղավորներին պատժել: 

29.08.1984թ.
Ե. Կ. Լիգաչովի մոտ – 1 ժամ:
1) Երեւանին շքանշան շնորհելու մասին;
2) Ցեղասպանության 70-րդ տարելիցի մասին – մանրամասն պատմեցի խնդրի կարեւորության, ծագումնաբանության մասին: Փոխհարաբերությունների մասին: 
3) Կադրային հարցերի մասին – կատարյալ աջակցություն: Ես բարձացրեցի մշակույթի բաժնի վարիչին Կենտկոմի քարտուղար նշանակելու հարցը (իր ժամանակին): Սատարեց; 
4) Ռ. Արզումանյանի մասին: 
5) Մեղրիով անցնող ճանապարհի մասին (ադրբեջանցի ընկերների ոչ ճիշտ պահվածքը): Ընդհանուր առմամբ ես ասացի, որ անբնական է եւ անհանգստություն է առաջացնում այն, որ երբ մի գյուղում կամ տեղանքում ինչ-որ բան է պատահում, ադրբեջանցիներով բնակեցված բոլոր վայրերից հեռագրեր են գնում ՍՄԿԿ Կենտկոմ:

13.09.1984թ.
…    
Ընդունեցի Ադրբեջանի Կոմկուսի Կենտկոմի քարտուղար Մուսու Մամեդովին եւ Ռասի-Զադեին (Ադրբեջանական ՍՍՀ Մինստրների խորհրդի նախագահի տեղակալին) «վիճելի հողերի» հարցով: 
Ես նրանց ասացի, որ մեր ժողովուրդների բարեկամությունը ամեն ինչից վեր է; Բոլոր հարցերով հանձանարարեցի, որ հանգամանալից ուսումնասիրվեն եւ լուծումներ տրվեն` ելնելով գլխավորից` եղբայրությունից եւ բարեկամությունից: Եթե մեր գործերը առաջ չեն գնում, նշանակում է դա դարձյալ աշխատելու է բարեկամության դեմ: 

Ասացի, որ լուծում գտնենք բոլոր վիճելի հարցերին (ներառյալ խնդրին, որ Ադրբեջանի մասնավոր անասնապահները նախիրները քշում են մեր արոտավայրեր): Առանձին զրույց ունեցա Մամեդովի հետ - փոխվստահության ոգով հարցրեց ճանապարհի մասին: Ես իրեն բացատրեցի: Ինքն ասաց` այդ դեպքում ինչի՞ շուրջ է վեճը: Ես ասացի, որ ուրիշ հիմք չկա բացի կեղծ հեղինակության, ամբիցիաների հանգամանքը: Ինքը հարցրեց Հասան-Կուլի–Բաղեի մասին (ադրբեջանցիներով բնակեցված տարածք է Արարատի շրջանում) – ես ասացի, որ դա մի քանի անգամ քննարկված հարց է; Այդտեղ ջրամբար կկառուցվի:

10.01.1985թ. 
Հ. Ա. Ալիեւի մոտ – զրույց մոտ 45 րոպե: Ընդհանուր հարցեր: Անցյալի համատեղ աշխատանքի մասին:
Իր նախաձեռնությամբ – Մեղրիով ճանապարհի մասին: Ինձ խնդրում էր իմ առարկությունը հանել: Ես պատասխանեցի, որ խնդիրը շատ է խորացել, առանց փորձագիտական հանձնաժողովի հնարավոր չէ կողմնորոշվել: Ինքը. «Թքած ունեցիր որոշման վրա: Ամեն ինչ քեզանից է կախված, ինչպես ասես` այնպես էլ կլինի»: Ասաց, որ ինձ խնդրում է որպես եղբայր: Ես ասացի, որ մենք մեր որոշումը փոխելու հիմքեր չունենք; Ինքը. «Եթե դու այդպես խնդրեիր, ես Ադրբեջանի կեսը քեզ կտայի»: Ներկա էր Ֆ. Սարգսյանը: Այդ մասին պատմեցի Գ. Անդրեեւին – աջակցեց դիրքորոշմանը:  

 22.11.1986թ. 

Զրույց Ե. Կ. Լիգաչովի հետ – 2 ժամ 30 րոպե:
Պատմեցի Ղարաբաղի խնդիրների մասին: Ասացի, որ այնտեղ դրությունը ծանր է: Շատ նամակներ ենք ստանում անարդար վերաբերմունքի մասին: Դա հանգեցնում է նրան, որ հանրապետությունում մտավորականությունը իրեն ճիշտ չի պահում` շրջանառության մեջ են դրվում 20-ական թվականների փաստաթղթեր եւ ծայր են առնում խնդրին տրված անարդար լուծման մասին խոսակցություններ:

Ղարաբաղում պետք է համապատասխան միջոցներ ձեռնարկեն: Ցույց տվեցի փաստաթղթերը: Նա հարցրեց` իսկ քո անձնական կարծիքն ինչպիսին է: Ես ասացի, որ դա շատ բարդ խնդիր է: Դրանով պետք է զբաղվել շատ խորությամբ եւ նրբորեն: Գլխավորն այն է, որ այնտեղ ապրող մարդիկ հանգիստ լինեն եւ իմանան, որ իրենց բարձացրած հարցերը լուծվում են: Քանի տարի է խոսում ենք հեռուստատեսության մասին - չի լուծվում: Բազմաթիվ այլ հարցեր կան, որ պետք է լուծվեն: Պատմեցի մեր այլ խնդիրների մասին:  Զրուցից հետո Ղարաբաղի խնդիրների մասին խոսեցի ՍՄԿԿ Կենտկոմի բաժնում: Նախազգուշացրի, որ այնտեղ կան հարցեր, որոնք պետք է լուծումներ տրվեն: