Արցախյան առաջին պատերազմի ակունքը ո՞րն էր՝ հայրենասիրությունը

Հարցազրույց գրականագետ, բանասիրական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Դավիթ Գասպարյանի հետ

- Պարոն Գասպարյան, պատերազմից գրեթե մեկ տարի անց ի՞նչ ունենք Հայաստանում եւ Արցախում:

- Ունենք պարտություն եւ պարտության դառը շունչը, հոգեբանական անկում, հուսահատություն, ինչ-որ աղոտ հույս եւ այս իրավիճակում մեր ժողովրդի հետ կատարվող տեղաշարժերը։ Զարհուրելի թափ է հավաքել արտագաղթը, մարդիկ գնում են՝ թե՛ արվեստի, մշակույթի գործիչներ, թե՛ ժողովրդի այլ հատվածներ։ Գնում են ու որպես արդարացում՝ վիրավորանքն են պատճառաբանում։ Բոլորը վիրավորված են հեռանում, գուցե դա իրենց արդարացումն է եւ այդքան էլ այդպես չէ, բայց այս ամենը մեզ որերորդ անգամ ստիպում է ետադարձ հայացքով իրար նայել եւ իրական խոսքեր ասել։ Մենք անընդհատ խաբում ենք, սուտ ենք խոսում, քողարկում ենք իրողությունները։ Մի բանի մասին որ չեն խոսում, կարծում են, թե այդ հարցը փակվեց՝ լինի դա «Նաիրիտը», թե Ամուլսարը։ Այդ իսկ պատճառով մեզ պետք է քաղաքական ռեալիզմ եւ ոչ թե քաղաքական ռոմանտիզմ։ Գաղափարապաշտությունը մի բան է, իսկ իրական հայրենիքը՝ մեկ այլ բան։ Հիմա ի՞նչ է կատարվում մեզ հետ, որտե՞ղ ենք, ի՞նչ հույսեր ենք փայփայում եւ ո՞ւր հասանք։

- Ներկայիս իշխանությունները որքանո՞վ են ազնիվ ու անկեղծ ժողովրդի հետ։

- «Ազնիվ», «անկեղծ» արտահայտություններն ավելորդ են, իշխանությունները ժողովրդի հետ վարում են իրենց որդեգրած քաղաքականությունը։ Մեկ տարի առաջ էր, երբ խոսում էի ազգային շահից ու ասում էի՝ այս-այս գործողությունները չեն բխում մեր ազգային շահից, ծաղրում, ձեռ էին առնում։ Եվ հասկանում ես, որ ազգային շահը չեն հետապնդում մեր գլխավոր ուժերը, որ այսօր որոշում են Հայաստանի բախտն ու ճակատագիրը։ Մինչդեռ ամեն ինչ պետք է բխի ազգային շահից։ Հիշեք այդ «Հուզանք ու զանգ»-ը, որ բեմադրեցին մետրոյում, կամ՝ ի՞նչ էր նշանակում Հայ գրականության դասագրքի վրայից հանել «հայ» բառը, ի՞նչ է նշանակում վերանայել հայոց պատմությունը, դպրոցական ծրագրերից հանել եկեղեցու պատմությունը։ Սրանք նախադեպ էին, որ դարձան գործողություն, որովհետեւ եթե դու քո ազգային շահը չես հետապնդում, պարտության առաջ ես կանգնում, մեր դեպքում՝ ամոթալի, մահացու պարտության։ Այսքան զոհեր, տարածքային այսքան կորուստներ, գաղթ, արտագաղթ, հեռացում, օտարացում՝ սրանք ծանր բաներ են։

- Այդ հետեւանքները մենք դեռ ինչքա՞ն կզգանք։    

- Վերջը չեմ տեսնում, որ ասեմ՝ երբ կավարտվի, իսկ կավարտվի այն ժամանակ, երբ կայունություն, խաղաղություն լինի, եւ ժողովուրդն իր հայրենիքում իր արժեքային համակարգն ունենա, իսկ դա գիրն է, գրականությունը, մշակույթը, գիտությունը․ մենք դրանցից շատ ենք հեռացել։ Ազգային արժեհամակարգը մղվել է երկրորդական պլան։ Եթե այսպես պիտի անենք, անկախության գինը ո՞րն է, մեր աչքի առաջ քանի երկիր անկախացավ, պետականություն ձեռք բերեց, կան այնպիսիք, որ դեռ տատանումների մեջ են, բայց կան նաեւ այնպիսիք, որ իրենց հաստատեցին եւ աշխարհի երկրների մեջ իրենց արժանավոր տեղն ունեն։ Դժբախտաբար, մենք նման ենք գլորվող քարի, գլորվող քարն էլ հիմք չի պահում եւ գլորելով՝ իր հետ տանում է մի ամբողջ ժողովուրդ, մշակույթ, քաղաքակրթություն։

- Այլ կերպ ասած՝ այսօր վտանգված են նաեւ մեր անկախությունը, ազատությունը։

- Ազատությունը, անկախությունը վտանգված են այնքանով, որ կարող ես այդ ամենից առավելագույնը քաղել՝ լինել առավել անկախ ու ազատ։ Բայց կարող է այդ բառերը մնան, ու դու լինես ենթակա մի պետություն, եթե առաջ հարցերը Տիզբոնում էին լուծում, հիմա՝ Մոսկվայում, ու կարծես թե 4-5-րդ դարերից եկող այդ մտայնությունը դեռ շարունակվում է, եւ ինչ-որ մի բան չի ստացվում։

- Իշխանությունները խաղաղության օրակարգ են քարոզում եւ առաջ տանում, Դուք տեսնո՞ւմ եք նման հեռանկար մեր հարեւան պետությունների հետ: 

- Եթե քարտեզը պատկերացնենք, այնպիսի տպավորություն է, որ Հայաստանը կարծես մի մեծ կոկորդիլոսի բերանում է, եւ կոկորդիլոսն իր երախը բացած՝ քիչ է մնում կուլ տա Հայաստանը։ Սրանք շատ ծանր աշխարհաքաղաքական հարցեր են, որոնք, ի վերջո, պետք է իրենց լուծումն ունենան, մենք կորցնելով՝ գալիս ենք։ Գիտենք կառուցել, ստեղծել, բայց չգիտենք պահպանել, 100 տարի առաջ Կարսն էր, 100 տարի անց՝ Հադրութը, մյուս բնակավայրերը, ու այսպես կորցնելով՝ փոքրանալով, փոքրանալով, նմանվում ենք շագրենի կաշվին։ Մեր երազանքները մնացին հեռվում, հիմա, ինչպես Սահյանն էր ասում, թող Աստված եղածը պահի։ Արցախ վերջին այցելությունս մեկ ամիս առաջ էր, հանդիպեցինք արտգործնախարարին, շատ  մանրամասներ բացահայտեց եւ ասաց, որ շատ ծանր է վիճակը, բայց դեռեւս ամեն ինչ կորած չէ, եւ, որպեսզի այդ եղածն էլ չկորցնենք, մենք պետք է ամեն մեկս մեր տեղում ճիշտ պահենք մեզ։ Դա առաջին հերթին վերաբերում է իշխանություններին, մեզնից յուրաքանչյուրին։ 

- Ընդհանուր տպավորությունները, մարդկանց տրամադրություններն ինչպիսի՞ն էին, որքանո՞վ է արցախցին կարողացել հաղթահարել հետպատերազմական սթրեսները, տագնապները։

- Արցախում այս տարի եղել եմ 2 անգամ, 3-րդ անգամ էլ կլինեմ նոյեմբերի սկզբին։ Իսկ մինչ այդ ես Արցախ ամեն տարի մոտ 8 այցելություն էի ունենում, գնում էինք զորամասեր՝ զինվորների հետ հանդիպման, դասախոսություն, զրույց էինք ունենում, հասնում էինք մինչեւ Մատաղիս, «Եղնիկներ», Ֆիզուլի, միեւնույն ժամանակ այդ ընթացքում Կրթության ազգային ինստիտուտի կազմով գնում էինք ուսուցիչ վերապատրաստելու՝ 10-12 օրով մեկնում էինք Արցախ, վերապատրաստում ուսուցիչներին, որը հույժ կարեւոր էր իրենց համար։ Պատերազմից հետո արդեն երբ գնացի Արցախ, պատկերացրեք՝ Ստեփանակերտը լավ տեսա․ որեւէ վթարային բան չկար, ասացին՝ այդ ավերածությունները համարյա ամբողջովին նորոգել են, վերականգնել։ Ընդհանուր պատկերը դրական էր։ Եղել եմ նաեւ Ճարտար գյուղում․ ժողովրդի մեջ, ամեն դեպքում, պատերազմի այդ սարսափները կային։ Հետո առանձին զրույցներ անհատների, ժողովրդի հետ, բոլորի մոտ անորոշություն կա՝ մնալ-չմնալ, որտեղ տեղափոխվել, որովհետեւ նաեւ իրենց ժառանգների մասին են մտածում, բայց հայրենիքն այն է, որտեղ ապրում ես, որը մեծացնում ես, շենացնում, որտեղ տուն ես կառուցում, ծառ ես տնկում, երեխաներիդ ես մեծացնում։

- Օրեր առաջ վարչապետն ասաց, որ 30 տարի շարունակ Շուշիում ներդրումներ չեն արվել, եւ բնակելի շենքեր չեն կառուցվել: Դուք բազմիցս եղել եք Շուշիում, արդյոք այդպե՞ս է, եւ, ըստ էության, ի՞նչ նպատակ են հետապնդում այս տեսակ հայտարարությունները:

- Հայտարարությունը՝ հայտարարություն, բայց եղան անգամ պաշտոնական անձինք, որոնք ասացին, որ Շուշին մերը չէ․․․ իսկ Շուշիում ես բազմիցս եմ եղել եւ շեն եմ տեսել քաղաքը, կառուցում էին, վերականգնում, մարդիկ տներ էին առնում, բնակություն հաստատում, մշակույթի նախարարությունն արդեն Շուշի էին տեղափոխել, միջավայր կար, որտեղ հայկական հոգին արդեն ապրում էր։ Արցախը մեզ համար հույժ կարեւոր է, եւ կարեւոր է, որ արցախցին ապրի Արցախում՝ իր բարբառով, դարերից եկող կենսափորձով։ Դրա համար մեր հիմնական նպատակը պետք է լինի ժողովրդին իր տեղում պահելը, իսկ դրա համար էլ պետք է ստեղծել միջավայր, ապահովություն, բայց, դժբախտաբար, ժամանակներն այդպիսին չեն։

- Բայց ապահովության զգացում կա՞, հատկապես, որ ադրբեջանական զինված ուժերը հենակետեր են տեղադրում նաեւ ՀՀ սահմաններում։

- Հենց դա է մտահոգությունը։ Քարտեզներ են ճշտում, վերաճշտում, ժամանակին այդ քարտեզների ճշտման գործընթացին մասնակցել է նաեւ Ակսել Բակունցը, պահպանվել է նրա 24թ․ մի գրությունը՝ Հայաստան․ կենտկոմ։ Ինքը եղել է այդ հանձնաժողովի մեջ եւ ասում է՝ եկեք հասեք, միջամտեք այդ գործողությանը, որովհետեւ որտեղ մի թուրք են տեսնում կամ ադրբեջանական գյուղ, սահմանն այնպես են քաշում, որ մնա Ադրբեջանին։ Հիմա ի՞նչ քարտեզի վրա են ճշտումներ անում, ո՞վ է ճշտողը, ի՞նչ ուժեր են մասնակցում։ Սա շատ նուրբ հարց է, որը պետք է ունենա արդար լուծում, որպեսզի նաեւ խաղաղություն գա այս աշխարհի վրա։ Այն, ինչ չէինք պատկերացնում, մեր աչքի առաջ կատարվեց՝ գաղթ, եղեռն, պատերազմ, մինչեւ Կարսի խայտառակ անկում թվում էր՝ արդեն անցյալի մեջ են, բայց մեր աչքի առաջ այդ բոլորը կրկնվեց։ Ինչ ստեղծեցինք, տվեցինք ուրիշի, որովհետեւ չկարողացանք պահել․․․

- Դասեր քաղո՞ւմ ենք։

- Մենք դասեր չենք քաղում, մենք նույն սխալներն անում ենք, որովհետեւ դիվանագիտություն չունենք, դաս քաղելը պետության համար լավ դիվանագիտություն ունենալն է, որ աշխատի ու քո ազգային շահն առաջ տանի եւ համոզի, որ այդպես է։ Մենք դա չունենք, ու մեր առաջին կորուստը հենց դա է, ու հիմա էլ օրը մեջ փոփոխություններ են կատարվում դիվանագիտական, ուժային այդ կառույցներում, բայց այդ կառույցներն այդքան արագ փոփոխություններ չեն սիրում, այդտեղ կայունություն է պետք։     

- Այս պատերազմը, դրա հետեւանքներն ինչպե՞ս կանդրադառնան հետագա սերունդների վրա՝ բարոյահոգեբանական, կրթական, մշակութային առումով։

- Այս պատերազմը եւ դրա հետեւանքներն արդեն իսկ անդրադառնում են մեզ վրա, մենք էլ ապրող սերունդ ենք։ Պատերազմի ժամանակ ողջ հայությունը կառչած էր հեռուստացույցին՝ լուրի սպասումով, բայց պարզվեց՝ այդտեղ էլ էին խաբում։

- Հնարավո՞ր է զարգացնել կրթությունը, մշակույթը, արվեստը, երբ սահմանին անհանգիստ է, ու թշնամին պարբերաբար հայ զինվոր կամ խաղաղ բնակիչ է սպանում։

- Դժվար է վիճակը, ու այն, ինչ այսօր կա մեր կրթության, մշակույթի, գրականության, գիտության ասպարեզում, այնպիսին է, որ երազում ես նախկին լավ ժամանակները, մենք ոչ թե առաջ գնացինք, այլ եղած արժեքներն էլ խարխլեցինք։ Արցախյան առաջին պատերազմի ակունքը ո՞րն էր՝ հայրենասիրությունը, հայրենասիրական գաղափարները, որ ժողովրդի մեջ սերմանում էին Չարենցը, Շիրազը, Թումանյանը, Սեւակը, Սահյանը, ում «Ախր ես ինչպես վեր կենամ գնամ» տողը հիմա արդեն ստացել է հեգնական մի երանգ։ Ժողովրդի այդ ոգին վառ պահեց գրականությունը, բայց մենք՝ ինքներս, մեզ չվերագտանք այս նոր ժամանակների մեջ։