Հասմիկ Կարապետյան. Կարմիր նավապետը

Հասմիկ Կարապետյան. Կարմիր նավապետը

Ֆանտաստիկ դրամա-ակնարկ

«Դուրս եկա ալեկոծված։ Նրանք, որոնց ես կարդացել էի, այսպես կոչված՝ մեծ էին։ Սակայն դժվար չէ նրանցից լավ գրելը։ Ես հիմա էլ արդեն ունեմ ճիշտ վերաբերմունք աշխարհի հանդեպ։ Միայն հարկավոր է փորձ` արվեստի մեջ։ Որտեղի՞ց վերցնել։ Ես համբակ եմ։ Ես պետք է լուրջ դպրոց անցնեմ։ Մի՞թե հեղափոխությունն ինձնից չի պահանջելու լուրջ դպրոց»։

Սառը օդը պարուրել է մարմինս, ներթափանցել երակներս. մահացած դիակի պես` անշնչացած։ Բերանիս գոլորշին տաքացնում է մատներս` կենդանացնելով արյան հոսքը։ Պատուհանից լսում եմ ձյան ձայնը։ Այո, հե՜նց ձյան ձայնը, թվում է` ձյունը լուռ է, համր, բայց ձյունն էլ խոսել գիտի ու երբ լսում է, սպիտակում է։ Այդ ձյունն էլ նման է քեզ, սիրելի Վոլոդյա՜։ Գիտես` թարգմանում եմ նամակներդ, թարգմանում եմ այն լեզվով, որի մասին քեզ մի ժամանակ պատմել էի։ Իմ երկրի լեզվով դու հիացար, երբ խնդրեցիր կարդալ հայ բանաստեղծների գործերից։ Թարգմանում ու վերապրում եմ գրված ամեն բառդ, լսում՝ լռելդ, զգում` շնչառությունդ այդ տողերի մեջ։ Տեսնում եմ` որոշ տողեր բարկացած ես գրել, որոշներն էլ` հանգիստ, խաղաղ։

Բայց… Մատներս էլ չեն ենթարկվում, կոպերս էլ ծանրանում են։ Փակում եմ համակարգիչը, անջատում վառարանը, անկյունում դնում նամակներդ ու մոտենում անկողնուն։ Սիրտս չի քաշում քնել, որքան էլ կոպերս հակառակն են պահանջում, մարմինս էլ թմրում` հոգնածությունից։ Կարծես մի բան կիսատ էր, ճիշտ չէր, այնպիսին չէր, ինչպիսին որ պետք է լիներ։ Միտքս կրկնում էր տողերդ.

«Մահճակալ։
Երկաթ ձողեր։
Մաշված վերմակ։
Երկաթների մեջ
ընկած է ծուլորեն:
Դողդողաց, ահա՜:
Դողը անցնում է ձողերին:
Սավանը թպրտում է,
անցնում է սարսուռ.
Սառնություն է դիպչում ոտքերին…
Ինչո՞ւ:
Որտեղի՞ց այսքան ջուր:
Արցունքներն են իմ.
Ցեխ է ամենուր»:

Մի պահ հանգստանում են նյարդերս, մորֆի ընդունած երակներս սկսում են ննջել, գիտակցությունս պահանջում է լոգանք ընդունել, ուղղակի պառկել տաք լոգարանում` մի բաժակ գինով։ Նայում եմ լուսանկարիդ, որը դրված էր պահարանին, կարծես լուսանկարից հանգստացնեիր ինձ.

- «Պառկի՜ր, աղջնակ, տաքացրո՜ւ սիրտդ, քանի որ շատ ենք աշխատելու։ Բայց մի մոռացիր նաեւ ԿԱՐՄԻՐԻ մասին»։

Արագորեն բացեցի պահարանը, վերցրի մի շիշ կիսաանապակ, բաժակ, սառը լոգարանը պատեցի տաք ջրով ու պառկեցի։ Գինու ջերմ ընկերակցությունը գցեց ինձ անգիտակցության մեջ։ Երկրորդ բաժակը լցնելիս զգացի, որ կողքիս Վոլոդյան է կանգնած։

Ահա՝ մոտեցավ, խոնարհվեց դիմացս, օգնեց բռնել շիշն ու լցնել երրորդ բաժակը, նույնիսկ ժպտաց.

- Քնի՜ր,- ասաց Վոլոդյան, ու զգացի, որ քնում եմ։
1924 թվականն էր, հիշո՞ւմ ես, Վոլոդյա։ Այդ օրը Պետրոգրադի քո տանն էինք, երբ իմացանք Լենինի մահվան լուրը։ Դու շատ վրդովվեցիր, տխրեցիր, հիշում եմ՝ նույնիսկ մի քանի շաբաթ սեւի մեջ էիր միայն, հետո փակվեցիր սենյակումդ` խնդրելով չանհանգստացնել, եւ ծնվեցին այս տողերը.

«Ոտքերն անուղեղ՝ անհեթեթ են,

Անուղեղ
Ձեռքերը՝ գործ չունեն անելու:
Զարկվում էր դես ու դեն
Աշխարհի մարմինն անգլուխ:
Մեզ
Մորթելու էին վաճառում նրանք,
Ռազմական ոռնոցն էր.
երբ
աճեց
աշխարհի վրա
Լենինը՝
հսկայական գլուխ»:

Ամբողջ Խորհրդային Միության ժողովուրդն էր սգում Լենինի մահը. ոմանք ուրախ էին, ոմանք` տխուր։ «Մարդակերի՜ մահն էլ տեսանք»` շշուկով հայտնում էին իրար «ուրախացողները», իսկ Վոլոդյան, գլուխը կախել էր այնպես, որից լայն թիկունքները անօգնական հավասարվել էին գլխին, աչքերը ոչինչ չասող էին, անհույս, մեռած, այդ օրվա պես` կարմիր։ Ձեռքում, չգիտես ինչու, պահել էր «150.000.000» պոեմը, որին առավել շատ քննադատության էր արժանացրել դագաղում պառկած անկենդան «մարդակերը»։ Կանգնել էի կողքդ, ու սիրտս ցավում էր ո՛չ թե «մարդակերի» մահից, այլ` քո։ Դու մեռնում էիր դանդաղ, հոգեպես, բայց երբեմն ուժ էիր գտնում ու ամրացած մտքով շարունակում պայքարել, բառերով էիր պայքարում.

«Անրջանք եմ հյուսում.
Եվ կրկին,
Մինչ մյուս օազիսը,
հյուսում եմ նոր հետքեր վայրկյանների փոշով:
Ոմանք փախչում են.
- Երեւի կծում է։
Ոմանք՝
ստոր
քծնում:
«Մայրի՜կ,
այ մայրի՜կ,
ածո՞ւմ է նա ձու»:

- Գնանք,- ասացիր, իսկ ձայնդ փոխված էր։

Հետոն էլ եմ հիշում, դու հիշո՞ւմ ես։

1929 թվականն էր, այդ թվականը խառն էր, լաբիրինթանման։ Դու մե՛կ վազում էիր, թվում է` հասել ես հաղթանակիդ, մե՛կ սայթաքում` անհույս մանկան նման լաց լինելով։ Հիշում եմ` անընդհատ կրկնում էիր` «Չգիտեմ` ինչ եմ ուզում, ուր եմ գնում, ինչ է ինձ սպասվում ապագայում»։ Անընդհատ խոսում էիր «ճակատագրական կնոջ» մասին, որն իր առաջին ամուսնու` Օսիպ Մաքսիմովիչ Բրիկի հետ ճամփորդում էր քաղաքներով ու երկրներով։ Մի անգամ նույնիսկ վիճեցինք.

- Թո՛ղ էդ Բրիկներին։ Նրանք կկործանեն քեզ,- բարկացած էի։

Վոլոդյան նստել էր սեղանի դիմաց ու փորձում էր վառել ծխախոտը։

- Փորձել եմ, բայց, չգիտես ինչու, վերադառնում եմ։

Նա չգիտեր, որ Բրիկներն արդեն ճահճացրել էին նրա կյանքը, կուրացրել հոգին, կոտրել խիզախ սիրտը։
Բայց մոտեցավ 1930 թվականը։ Իհարկե, կանխազգում էի տեղի ունեցող ինչ-որ սարսափելի մի իրադարձություն, որը բնույթով խլող ու թալանող էր լինելու։

Այդ տարիներին, հատկապես սրտիս զարկերը սովորականից ուժգին էին խփում` ականջ խլացնող, մարմին ու հոգի ցավեցնող։

Ես բավականին մոտ էի Վոլոդյայի հոգուն, որպեսզի չհասկանայի նրա հոգեվիճակը, որպեսզի չգիտակցեի այս հսկայի փխրուն սիրտը` ունակ ինքնասպանություն գործելու։ Գիտեի նաեւ, որ իր աշխատասենյակի գրասեղանի պահարանում երկու փամփուշտ ունեցող մի ատրճանակ ուներ թաքցրած։

Նրա ինքնասպանությունից երկու օր առաջ աշխատասենյակում նստած էինք։ Իսկակա՜ն մոլորված գառնուկի էր նման, որը չգիտեր` ովքեր են հարձակվել իր վրա, ումից պաշտպանվել, ինչպես թաքնվել քարկոծող հասարակությունից։

Ձախողվել էր նրա «Բաղնիքը» սատիրիկ դրամայի ներկայացումը։ Նրա «լավագույն» ընկերներից մեկը վատ ենթատեքստով քննադատել ու վիրավորել էր Վոլոդյային։ Ձեռքերը դողում էին, երբ թերթի էջերն էր շրջում.

- Բոլորը գրում են, որ անհասկանալի են հերոսները, նրանց պահվածքը, խոսքը, ամենն անհասկանալի է,- խոսելիս չնայեց ինձ, այլ ծանրորեն ծուխը քաշելով` փչեց վատաբանողի տողերին։

- Իսկ էս մեկին, - շարունակեց նա` մատով ցույց տալով քննադատողին, - ինքս եմ բեմ բարձրացրել, մարդ դարձրել, բանաստեղծների շարքը դասել: Լսիր, թե ինչ բառերով է ինձ շնորհակալություն հայտնում (խոսքը Սիմեոն Կիրսանովի մասին էր):

Վոլոդյան ծանր շունչ քաշեց, կարծես օդը խեղդում էր՝ ինչպես քննադատողների բառերը:

- «Չեչաքարը կրծել,

Վրձինը բենզինով թաթախել,

Որպեսզի նրա ձեռքսեղմումները

Իմ ափից քերվեն»:

Տիրեց ծանր լռություն: Նայում էի նրա աչքերին, որոնց մեջ պայքարի կրակը դեռեւս չէր մարել: Նա ծալեց թերթը, քմծիծաղեց, հետո նայեց ինձ ու հարցրեց.

- Ինչպիսի՞ն է քո երկիրը:

Հարցն անսպասելի էր ու չէր համապատասխանում նրա այսօրվա մտածմունքներին: Սակայն նրա ձայնը պահանջկոտ էր:

- Իմ երկիրը փոքր է, ջախջախված, քանդված է ներսից, բայց երբ միավորվելու, միասնական լինելու ժամանակն է գալիս, ուժեղանում ենք, մի տեսակ՝ հզորանում, մեծանում: Իմ երկրի մարդիկ պատվարժան ու լավն են, խիզախ ու հայրենասեր են: Ավելին չունեմ պատմելու:

- Փաստորեն, քո երկիրը բնավորությո՞ւն ունի:

- Ինչպես դու, ինչպես ցանկացած ոք:

- Ես սիրում եմ քո երկրի մարդկանց: Նույնիսկ մի անգամ խոսել եմ նրանց մասին:

- Գիտես՝ նրանց անհնար է չսիրելը, - թեթեւ ժպտացի՝ կոտրելով ճնշված մթնոլորտը:

Վոլոդյան մի պահ թեթեւացավ ներսում, մեջքը հենեց աթոռին եւ ասաց վերջին կարեւորագույն խոսքը.

- Երբ գնաս քո երկիր, պատմիր, որ մի հզոր երկրում ապրում է մի հզոր բանաստեղծ, ում ոչ մեկը չհասկացավ ու չընդունեց: Իսկ գիտե՞ս ինչ է բանաստեղծի անունը՝ Վլադիմիր Մայակովսկի:
Ես չհասցրի նրան պատասխանել, երբ դռան զանգը հնչեց: Վոլոդյան շտապեց բացել եւ դռան դիմաց տեսավ գրքերի առաքիչին, որը բերել էր Լենինի հատորների շարքը: Նա վերցրեց գրքերը, վճարեց, գրկեց ինձ, ու ես արթնացա:

Լոգարանը վերածվել էր մի մեծ թասի, որի մեջ լցված էր անուշահոտ գինին: Երբ արթնացա, հասկացա, որ հերթական ճակատագրական երազի մեջ էի, որն ինչ-որ ձեւով սողոսկել էր իրականություն: Հանկարծ հնչեց հեռախոսի զանգը: Տարօրինակ էր զանգի ձայնը: Երբ մտա ննջասենյակ, նկատեցի, որ համակարգչի փոխարեն՝ սեղանին տպագրական սարք է դրված, պատին իմ ու Վոլոդյայի լուսանկարն էր (տարօրինակ էր), նույնիսկ պատերի պաստառն էր ուրիշ: Սակայն զարմացնող էր հեռախոսի արտաքին տեսքը. այն ամրացված էր պատին եւ 1930-ականների ոճին էր համապատասխան: Հեռախոսի զանգը չէր դադարում հնչել, ու չնայած իմ շփոթությանը, այնուամենայնիվ, բարձրացրեցի լսափողը:

- Ալո՜, - լսափողից այն կողմ ծանր շնչառություն էր լսվում՝ խառնված տղամարդու բասին: - Ալո՜, լսո՞ւմ ես:

- Ո՞վ է:

- Ցնդե՜լ ես… Շո՜ւտ արա… Քեզ ենք սպասո՜ւմ… Բոլորը հավաքվե՜լ են:

- Ո՞ւր պիտի գամ… Ովքե՞ր են հավաքվել… Որտե՞ղ:

- Դու էլ լավ ընկե՜ր ես համարվում, - քմծիծաղեց բասը: - Այսօր Վոլոդյայի թաղումն է՝ ժամը երեքին…:

«Մշակութային Հրապարակ» ամսաթերթ