Ազգային ինքնության թումանյական ընկալումը

Ազգային ինքնության թումանյական ընկալումը

Ազգային գրականությունը  ազգի ինքնության ցուցիչ ու բաղադրիչ է, և մեր մեծերը գիտեին, որ ազգի կեցության, նրա հոգևոր արժեքների ընկալման ու իմաստավորման առանձնահատկությունները առաջին հերթին դրսևորվում են գրականության ու նրա պատմության մեջ։ 

Հին գրականության ուսումնասիրությունը Թումանյանի համար նախ և առաջ ազգային ինքնաճանաչման հասնելու, ազգային ինքնագիտակցությունը բարձրացնելու ու մշակութային զարգացմանը նպաստելու լավագույն ուղին է։ Ազգային ինքնաճանաչում ասելով՝ նա հասկանում էր ազգի «շիտակ ու անսայթաք» առաջ գնալու ճանապարհին «մթնում լույս տվող լապտեր»։ Առանց այդ լապտերի  ազգը կարող է խարխափել մթնում և միշտ ենթարկվել զանազան անդունդներ գլորվելու վտանգի։ Եվ եթե անգամ ազգը դուրս գա որևէ անդունդից, ապա դա չի նշանակում, թե կընթանա ուղիղ ճանապարհով։ Միջնադարյան գրականությունը, ըստ Թումանյանի,  կարող է ազգին ազատել «խավարի դարավոր կապանքից», նրան «կենդանության շունչ» պարգևել։ Բանաստեղծը  միջնադարյան գրականությունը դիտում էր որպես «ընդհանուրի բարոյականը, հոգևորը, մտավորը բարձրացնելու» միջոց,  «ազգային հոգու ծնունդ», «մեր գրականության հարազատ հող ու պատվանդան», որոնք ոչ միայն դարերի հեռվից հիացում են պատճառում, այլև նոր ոգևորության ու ներշնչանքի աղբյուր են. «Նայելով ետ, թե ով է գալիս մեր ետևից, տեսնում ենք մեր գրականության ապագան... Սահակն ու Մեսրոպը, Եղիշեն ու Շնորհալին, Փարպեցին ու Նարեկացին, Նահապետ Քուչակն ու Սայաթ-Նովան...  ինչպես պայծառ արևներ լուսավորում են մեր ճանապարհը դեպի ապագա լավ օրերը, և որոնց ապավինած մենք զգում ենք մեզ հզոր ու անսասան, ասում եմ՝ նրանց մեզ թողած ժառանգությունն արդեն նյութական հարստություն չի, այլ բարոյական, հոգեղեն, մտավոր, խոսքի ու բանի կարողություն….»։ 

Ինքը՝ Թումանյանը, լինելով հայ գրականության երկրորդ ոսկեդարի՝ 20-րդ դարասկզբի բանաստեղծ, կարծում էր, որ Նարեկացին ու Խորենացին «ամենալավն» են և իր ժամանակի գրականությունը նրանց ավելի բարձր հակադրելու «ոչինչ չունի»։ 
Հայի ինքնության առաջին խորհրդանիշը Մեսրոպ Մաշտոցն է։ 

Թումանյանի խոսքերով, Մաշտոցի գործն ունի «արտակարգ մեծ կուլտուրական խորհուրդ ու արժեք... ազգային նշանակությունն ու կարևորություն»։ Բանաստեղծը Մեսրոպ Մաշտոցին համեմատում էր բիբլիական Մովսեսի հետ, ում շնորհիվ հայերը  դեռ ազատվելու են ցանկացած գերությունից, պահպանելու են ազգային ինքնությունը և իբրև պարգև կստանան այն  ազատ կյանքը, որը երազել են, և հենց Մաշտոցն է Ավետյաց երկրի ճանապարհը ցույց տվող «հոյակապ սյունը հայության ոգու»։ Թումանյանը նաև բանաստեղծություն է ձոնել հայ ինքնության պահապաններին՝ Սահակին ու Մեսրոպին, հայ գրին ու գրքին ( «Թեպետև բախտը մեզ շատ հարվածեց»)։  
Եվ ուր հասնում է հայի գիրքն ու գիր— 
Կենդանի է դեռ հայության ոգին։ 

Պատմական դեպքերը, ավանդազրույցները,  վարքերը, ազգային հերոսների կյանքն ու գործը, ազգային  մշակութային արժեքները  ազգային  ինքնության հիմքերն են։ Թումանյանը գրականության ու պատմության խնդիրները մշտապես դիտել է սերտ միասնության մեջ։ Նա 1913 թ.-ին Հայոց պատմական և հնագիտական ֆոնդի ու ընկերության հիմնադիրներից մեկն է, 1917-ին Հայկազյան ընկերության ստեղծողն ու նախագահը, որի նպատակը ազգային ակադեմիայի և համալսարանի հիմնումն էր։։  Քաղաքական բանտարկյալ՝ բանաստեղծը Պետերբուրգի բանտում ավելի հստակ է գիտակցում  պատմության դերը, նրա  ոչ միայն գիտական, այլև գործնական նշանակությունը ազգի հենց քաղաքական շահը պաշտպանելիս։ 1912թ. մարտին  բանտից  դուրս գալուց անմիջապես հետո գրում է երկու հոդված՝ «Հայոց պատմություն» և «Հայայգիտության ազգային ֆոնդը»։   

«Պատմությունն էլ կրկնվում է,- ասում էր Թումանյանը,- պատճառները պատահական չեն, այլ մեծ մասամբ մշտական ու հաստատուն, բնության օրենքների նման, ուստի և նրանց հետևանքներն ու ազդեցություններն էլ եղել են ու մնում են անվերջ, անփոփոխ»։ Թումանյանի այս խոսքերն այսօր մարգարեկան հնչեղություն ունեն, դրանցից անցել է մեկ դարից ավելի. արտաքին թշնամին նույնն է, նույնն են նաև նրա նպատակները, այդպես եղել է երկար դարեր անընդմեջ։ Հետևաբար դարեր շարունակ նախորդների ու նորերի խնդիրը նույնն է՝ հաղթել դաժան ու անհավասար գոյամարտում, ապրել ու զարգանալ։ Բանաստեղծն  արձանգրում է «պանծալի նախորդների» ու նրանց սխրանքների շարունակականությունը. «Պասկևիչը նոր Վարդան է ... խաչը ձեռքին Ներսեսը՝ մի նոր Ղևոնդ ու ինքը Աբովյանը՝ Եղիշեն»։  
Խորենացու ու Թումանյանի աշխարհընկալումներում  նույնական է ազգային ինքնության գիտակցության կարևոր դերը նրա կյանքի ու զարգացման համար։

Այս առումով ինչպես միջնադարի, այնպես էլ հատկապես Խորենացու հետ կապը արենակցական է. երկու հանճարների մեջ չկար տարածություն և տարբերություն ։ Թե՛ Խորենացին, թե՛ բանաստեղծը ազգային պատմության, արվեստի և գրականության իմացությունը  դնում էին ազգային ինքնագիտակցության ու ինքնաճանաչման հիմքում, և այն դիտում իբրև ազգի գոյապայքարի ու առհասարակ գոյության անհրաժեշտ կռվան։ Երկուսն էլ  պետականության և հայրենիքի ցանկացած մասի կորուստը ընկալում էին որպես ազգային ինքնաճանաչման բացակայության հետևանք։ Խորենացին առաջարկում էր արթուն պահել պատմական հիշողությունը և ապրել ու պայքարել հերոսական նախնիների պանծալի գործերի օրինակով, հեռու մնալ ներքին տարաձայնություններից ու թշնամանքից, կարողանալ տեսնել սեփական արատներն ու մեղքերը։ Ազգային պատմության, գրականության ու մայրենիի չիմացությունն էր ազգային բոլոր աղետների պատճառը. «Երկիր ունենք―չենք ճանաչում, պատմություն ունենք―չենք ճանաչում, ժողովուրդ ունենք―չենք ճանաչում, գրականություն ունենք―չենք ճանաչում, լեզու ունենք―չենք իմանում... - տգետ ենք... Չգիտենք մենք ի՛նչ ենք եղել, ի՛նչ ենք արել, ինչո՛ւ և ինչպես, ի՛նչ օրով, ի՛նչ ճանապարհով ենք էստեղ հասել»:  

Խորենացուց մինչև  Թումանյան ու Չարենց  ու և այսօր ու միշտ անմիաբանությունն է  եղել ու մնալու մեր բոլոր ողբերգությունների պատճառը, իսկ ազգի միասնականությանը, ըստ Թումանյանի, խանգարում է  ազգային պատմությունից, բնավորությունից ու մշակույթից չիմացությունը, կամ թերիմացությունը ։ Ազգային պատմությունից ու գրականությունից տգետը  չի կարող ունենալ պայքարի ոգի, սեփական ինքնությունը չգիտակցողը միշտ ջուր կլցնի արտաքին թշնամու  ջրաղացին։ Նույն չիմացությամբ էր Թումանյանը պայմանավորում երկու վտանգավոր արատների գոյությունը՝  ազգային սնապարծությունը կամ օտարին ստրկամտությունը։  Խորենացուց սկսած մեր մեծերը՝ մինչև Թումանյան ու Նժդեհ, ճանաչել են հայի այդ երկու տեսակին էլ ։

Ստրկամիտ հային, ով «կարհամարհի իր ցեղը, իր անունից կամաչի, կուրանա, իրեն թույլ կտա իր ցեղի վերաբերյալ ամեն ստորություն», բանաստեղծն անվանում է «միջազգային ոչնչություն»։ Մեղադրում է նաև սնապարծ հային, ով  «իր ցեղը կհամարի աստծո ընտրյալ ժողովուրդը... և կույր ազգասիրական տենչով բռնված չեղած մեծություններ ու փառքեր կզառանցի ...» ։  Ահա թե ինչու ազգային ինքնաճանաչումը Թումանյանը հռչակում է որպես համազգային կարևորության գերխնդիր. «Բայց մեր ուժերից վեր հո չի նայել, քննել, ճանաչել մեր երեկն ու էսօրը»։ 

Ուշագրավ է, որ ազգի բացարձակ անկախություն  չի եղել թե՛ Խորենացու, թե՛ Թումանյանի ընկալումներում։ Երկուսն էլ  ազգի գոյաբանական հեռանկարի առումով կարևորում էին նաև մեծ տերությունների դերը, հետևաբար ազգերի ճիշտ կողմնորոշումը։ Խորենացու համար նախընտրելի էր հունական մշակույթի ու   պետության քաղաքակրթական դերը, Թումանյանի համար՝ Ռուսաստանի, քանի որ նրա կենսափիլիսոփայության հիմքում ընկած էր՝ «Մոտիկ հարևանը լավ է, քան հեռու բարեկամը» մոտեցումը։ Երկուսն էլ միմյանցից այդքան հեռու ժամանակներում տեսնում են հայ ազգի միևնույն գոյաբանական հիմքերն ու ազգի գոյությանը սպառնացող միևնույն աղետալի թերությունները։ Եթե 15 դար դրանք չէին փոխվել, ապա հազիվ թե մեկ դարի ընթացքում այլ պատկեր ունենայինք։   Նրանց համոզմունքն էր, որ հենց ազգային ինքնության պահպանումն է գոյաբանական այն հենքը, որի շնորհիվ կարող էր  զարգանալ ընդհանուր ազգային կյանքն ու պետականությունը։ 

Հայի համար անհնար է ազգային ինքնության  գիտակցումը առանց Նարեկացու։ Հայի ամենահայ տեսակի՝ Թումանյանի համար նույնպես Նարեկացին պաշտամունք էր։ Ասում են՝ Նարեկացին անմատչելի է աշակերտին։ Ինչո՞ւ մեր սերնդի համար անմատչելի չէր 8-րդ դասարանում, իսկ այժմ անմատչելի է 11-րդ դասարանում։ Մի՞թե չի կարելի հենց Նարեկացիով բացատրել երեխային բարոյական մեղքի տեսակները, կամ այն, որ մեղքի գիտակցումն  ու զղջումը պարտադիր է կատարելության ձգտման ճանապարհին, մի՞թե Նարեկացու մասին ավանդությունների, կամ «Մատյանի» պաշտամունքի, նրա բուժիչ հատկության մասին իմացությունը մեր ինքնության բաղադրատարրերից չեն։ 
Թումանյանի խոսքերով, Նարեկացին հայ միջնադարյան փիլիսոփայության ամենաինքնատիպ ու խոր բանաստեղծն է, հայ  ազգը աշխարհին ներկայացնող խորհրդանիշ, ազգի մշակութային ու հոգևոր  վեհության  դրսևորում։ Նրա հետ զրուցելիս Վ. Բրյուսովն ասել է. «Ես նրան համարում եմ պոեզիայի մեծ  փիլիսոփա, հիանալի մտածող, ճշմարտության ջերմեռանդ որոնող։ Իմ կարծիքով նրա մտքի խորությունը, ստեղծագործական ֆանտազիայի թռիչքը և աշխարհայացքի մեծ  ուրույնությունը  չի զիջում Թովմա Աքվինացուն... Նարեկացին համարյա չի զիջում մեծն Դանթեին»։  

Թումանյանը ունի «Հայ ոգին» վերնագրով հոդված, որում ազգային ոգու խորհրդանիշ են դառնում Նարեկացին ու Աբովյանը, Կոմիտասի երգերը, հայրենի բնությունն ու պատմությունը։ Բանաստեղծը երազում էր Վարագա վանքի մերձակայքում «Վանա ծովի ափերին, Նարեկա ժայռերի վրա» տեսնել խոյացած Նարեկացու արձանը, որը կպատմի աշխարհին մարդկային տառապանքի մասին, և ամենքն են պարտավոր լսել, քանի որ նրա բերանով. «Հայի լեզուն չի, որ խոսում է, բերանը չի, որ պատմում է, կրակված սիրտն է, որ այրվում է երկիրը բռնած, տանջված հոգին է, որ մռնչում է մինչև երկինք»։  

Ցեղասպանության օրերին  ռուս պոետի՝ Բրյուսովի շուրթերից հնչում են Ֆետի խոսքերը՝ որ հայ միջնադարյան գրականությունը հայի ազնվականության վկայականն է, Թումանյանը ի պատասխան ասում է. «Այո՜, մեր թանկագի՜ն հյուր և ազնի՜վ բարեկամ, մենք միշտ ունեցել ենք էդ բարձր վկայականը ... էդ էն վկայականներից է, որոնց վրա բնությունն ու աստված են դրել իրենց կնիքը...»։ Սակայն բանաստեղծը նկատում է այն  ցավալի երևույթը, որ մենք մեր ազնվականության վկայականը աշխարհին ցուցադրելու փոխարեն ծալած մեր գրպանում ենք պահում։ Հաջորդող տասնամյակներին ու նաև մի ամբողջ դար մենք Բրյուսովից սկսած ու նրանից հետո մեր Նարեկացի հանրահռչակող այլ գործիչներ, նաև օտարազգի թարգմանիչներ իրենց ուժերի ներածին չափ, տքնաջան վիթխարի աշխատանքով կարողացան այդ վկայականը ցույց տալ աշխարհին, իսկ այսօր  «նոր կերպափոխման» անվան տակ, «նոր հեղափոխությունների» տրամաբանությամբ  վերստին ծալում են մեր ազնվականության վկայականը մեր կամ չգիտես ում գրպանում պահելու, կամ առհասարակ մոռացնելու նպատակով։ 

Հայ ինքնության կենդանի վկաներն են նաև մեր միջնադարի մյուս գագաթները՝ Քուչակն ու Սայաթ-Նովան։ «Եվ  ամեն մի ժողովուրդ պետք է սիրի ու պարծենա Քուչակ Նահապետի ու Սայաթ-Նովայի նման բանաստեղծներով», - նշում է Թումանյանը։ Նրա համոզմամբ՝ Քուչակը «հայ ցեղի հանճարը» ներկայացնող այն տաղերգուն էր, որը ընդունակ էր հայ գրականությունն ու մշակույթը ճանաչելի, գնահատելի ու նաև սիրելի դարձնել աշխարհին, և օտարներին «հոգեպես կապել» հայ ազգին։ 

Ցեղասպանության տարիներին, երբ Թումանյանը շատ ավելի գաղթականների փրկությամբ, որբախնամ  գործունեությամբ էր զբաղված, երբ որոշ «հայերի» համար հեգնանքով արտաբերվող« Հայ դատի» սկիզբն էր դնում՝ կազմակերպելով Առաջին աշխարհամարտում հայ ժողովրդի կրած վնասների հաշվառումը, ժամանակ է գտնում գրելու միայն մի ուսումնասիրություն, և այն նվիրված էր միջնադարյան գրականությանը։ «Նաղաշ Հովնաթանը և նրա՝ Քուչակ Նահապետի ու Սայաթ-Նովայի սերը» աշխատությունը լույս է տեսել 1916թ.։  
Այնքան է խոսվել Սայաթ-Նովայի նկատմամբ Թումանյանի բարձր գնահատականի մասին, որ թվում է՝ ավելորդ է այդ մասին հիշեցնելը։ Բայց քանի որ մոռացնել  տալու զանգը հնչեցված է, հակադարձենք հիշեցումը։ 

Դեռևս Ջալալօղլու դպրոցում  12-13-ամյա Թումանյանը կազմակերպում էր ընթերցանության ժամեր, որտեղ այլ դպրոցականների ծանոթացնում էր Սայաթ-Նովայի տաղերին։ Նա Սայաթ-Նովային դիտում է իբրև  «հայ ժողովրդի կյանքի ու տանջանքի խորհրդանշանը՝ նրա պատմությունը։ Հանճարի կնիքը ճակատին, քրիստոնեության խաչը ձեռքին, դաշույնը խրած իր ազնիվ ու մեծ սրտի մեջ…» ։ 

Թումանյանը կազմակերպեց ու ղեկավարեց Սայաթ-Նովային նվիրված գրական երեկույթներ ու դասախոսությունների շարք, նրա մահարձանի տեղադրումը սբ. Գևորգ եկեղեցու բակում և այդ նպատակով կազմակերպեց համաժողովրդական հանգանակություն, հրատարակեց նրա ձեռագրերը, գրեց մի շարք հոդվածներ՝ նվիրված աշուղ-բանաստեղծին։ Նա Սայաթ-Նովային բնորոշում է գեղեցիկ ձևի մեջ մշտավառ հուր հոգի, մի ազնիվ ու լիքը սիրտ, մի հարազատ հզոր շունչ, վիթխարի, հոյակապ սիրահար՝ բռնված ու բռնկված սիրո հրդեհով, արի ու բարի, անչար ու անաչառ, վեհ ու վսեմ, աշխարհքի ու մարդու մեծ բարեկամ «մի ամբողջ ժողովրդի պարծանք»։ Սայաթ-Նովային Թումանյանը իբրև հայ ազգի խորհրդանիշ ներկայացրել է նաև գերմանացի դիվանագետներին ու գեներալներին, որոնք հոտնկայս  ծափահարել են մեր երկու բանաստեղծներին։ Ընդ որում, Թումանյանի խոսքը գերմաներեն էր թարգմանել Կոստանդին  Աբովյանը՝ Խաչ. Աբովյանի թոռը։  

Ինքնության մյուս բաղադրամասերից  է հայոց եկեղեցու առանձնահատուկ դերը քրիստոնեական արժեհամակարգի պահպանման գործում, ավանդույթներն ու արարողությունները։  Մեր ազգային  հոգեկերտվածքին բնորոշ է և՛ պահպանողականությունը՝ ավանդույթների պահպանումը, և՛ ձգտումը դեպի նորը։  Ավանդույթների անտեսման կամ  նորի չընդունման դեպքում ինքնությունը դադարում է մրցունակ լինելուց:  

Թումանյանը մեծագույն հարգանքով  էր վերաբերում  հայոց եկեղեցու, կրոնական անվանի գործիչների առաքելությանը, նրանց ընկալում  էր վահան մեր ազգի թշնամիների դեմ, պատմության դժվար պահերի հիմնական հենասյուները։ Դասընկերոջ՝ քահանա ձեռնադրվելու կապակցությամբ  բանաստեղծը 1893-ին գրում է. «Հիշիր Ներսեսներ, Սահակ, Ղեոնդ, Եղիշե … և ամեն րոպե մտաբերիր, որ դու նրանց ժողովուրդն ես հովվում։ Աշխատիր, ընկեր, հովվել և պահպանել այդ վեհերի հոտը ...և լինել նորա համար վահան՝ թշնամիների դեմ» ։ 

Այսպես մեր ինքնության միջնաբերդի  պատերը հայոց պատմությունն ու հայ գրականությունն են, ազգի «ամենանվիրական ստացվածքը», որը Թումանյանը ավելի քան մեկդարյա հեռավորությունից հորդորում է մեզ պահպանել  սրբությամբ ու երկյուղածությամբ։  Բանաստեղծը սիրում էր կրկնել Թոմաս Քարլայլի խոսքերը Շեքսպիրի մասին.« Եվ միմիայն մի թագավոր կա, որ կարող է ու կարողանում է տիրել  համատարած անգլիական ցեղին ամեն տեղ ու պահպանել նրա ազգային միությունը, որտեղ էլ որ նրանք լինեն՝ դա Շեքսպիրն է»։ Թումանյանը վստահ էր, որ յուրաքանչյուր անգլիացի ավելի շուտ գաղութներից ու իր տնտեսական հզորությունից կհրաժարվի, քան Շեքսպիրից։  

Միանալով հայոց պատմության և հայ գրականության ծրագրերի մերժման ուղղված համընդհանուր պայքարին՝ ուզում ենք մեր խոսքն ավարտել լավատեսությամբ, քանի որ, իրոք,  «Նարեկացու ու Խորենացու, Քուչակի ու Սայաթ-Նովայի գլխով շատ փոթորիկներ են անցել», սա էլ կանցնի, և ինչպես Թումանյանն էր ասում՝ «Էսպես չի մնա»։ 

Հիշենք՝ բոլշևիկյան հեղափոխության օրերին դարձյալ հարձակում եղավ մեր դասականների վրա, պարզվեց, որ Տերյանի պոեզիան «թոքախտավոր» է, Իսահակյանի մարմար Զարոն նույն թոքախտավոր հրաշք աղջիկն է՝ «դեկոլտե հագած», իսկ Թումանյանի «կիսաֆեոդալական» պոեզիայից «թրիքի հոտ է գալիս»։ Բայց շատ շուտ անցան այդ ժամանակները, և Չարենցը ներողություն խնդրեց  Տերյանից՝ խնդրելով նրան վերադառնալ ու երգել իր սերը, իսկ Թումանյանին բազմեցրեց Հոմերի ուԳյոթեի կողքին և հռչակեց հայ գրականության անհաս Արարատը։ Այնպես որ այս «թավշյա» մոլուցքն էլ կանցնի։ 

Պ.Սևակն ասում էր՝ ազգերը ոչ թե մեռնում, այլ ինքնասպան են լինում, և չսովորել Թումանյանից նշանակում է ինքնասպան լինել։  Թումանյանի պատգամներով առաջնորդվող ազգը չի կարող և չպետք է ինքնասպան լինի… 

Սուսաննա ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ, 
Բան. գիտ. դոկտոր 
ՀՀ ԳԱԱ Մանուկ Աբեղյանի անվան գրականության ինստիտուտի առաջատար գիտաշխատող