Կիլիկիայի քանի՞ քաղաք կդառնա Աբլաստա

2023-ի փետրվարի 6-ին Արեւմտյան Հայաստանի տարածքում` Կիլիկիայում, տեղի ունեցած երկրաշարժից անցավ ավելի քան մեկ ամիս: Ամբողջ ամսվա ընթացքում Կիլիկիայում շարունակվեցին եւ այժմ էլ շարունակվում են փետրվարյան երկրաշարժերի հետցնցումները, նաեւ՝ նոր երկրաշարժերը: Երկրակեղեւի ցնցումները հասան 5.8 բալ ուժգնության՝ Մալաթիայում, փետրվարի վերջերին, իսկ ավելի վաղ` 6.4 եւ 5.8 բալ ուժգնության, Անտիոքի մոտ, Սվեդիայում (Մուսա լեռ, Սբ. Սիմոն լեռ), փետրվարի կեսերին: Նոր երկրաշարժերից նոր շինություններ փլուզվեցին, եղան նոր զոհեր ու վիրավորներ, փողոցում հայտնվեցին հազարավոր նոր անձինք: 

Արդյունքում փետրվարի 6-ից մեկ ամիս անց Կիլիկիայի տարածքից (Կոմմագենի, Կապադովկիայի հետ միասին) դուրս են եկել շուրջ 3 միլիոն թուրք եւ քուրդ, եւս 1.5-2 միլիոն մարդ ժամանակավորապես ապրում է փողոցներում: Ակներեւ է, որ մեկ ամսում համարյա 5 միլիոն թուրքից ու քրդից Կիլիկիայի տարածքի ազատվելը (առկա բնակչության շուրջ 40 տոկոսից) միայն բնության հզոր միջամտությամբ կարող էր տեղի ունենալ, ինչին եւ ականատես ենք։
Առաջիկայում թուրքերի եւ քրդերի` Կիլիկիայից հեռանալու միտումը, ամենայն հավանականությամբ, կուժգնանա: Թեկուզ այն պատճառով, որ ամեն Աստծո օր 3-4, երբեմն՝ մինչեւ 5 բալ ուժգնության տասնյակ հետցնցումներ են գրանցվում Կիլիկիայի հյուսիսում՝ Մալաթիայից ու Մարաշից մինչեւ հարավ` Անտիոք, արեւելքում` Սամոսատ, արեւմուտքում` Ադանա: Իսկ 3-4-5 բալ ցնցումները մարդիկ չեն կարող չզգալ, եւ խարխլված շինությունները չեն կարող չփլվել: Ի վերջո, պատահական չէ, որ, հակառակ Թուրքիայի նախագահ Էրդողանի` նոր շենքեր կառուցելու խելապակաս խոստումներին, միջազգային մի լրատվամիջոց չգտնվեց, որ երկրաշարժից մեկ ամիս անց կարողանար փլատակներից մաքրված մի տարածք նկարել եւ ցույց տալ: Ռեպորտաժներում նույն չվերջացող փլատակներն են, ինչ մեկ ամիս առաջ:

UNDP-ի գնահատմամբ՝ փետրվարի 6-ի եւ հետագա երկրաշարժերից գոյացած ավերակների ու շինաղբի ծավալը Թուրքիայում հասնում է 200 միլիոն տոննայի, ինչը, ըստ UNDP-ի, նույնն է, թե 100 միլիոն քմ տարածք ծածկվեր 1 մետր բարձրության փլատակներով: Թուրքիան քանի՞ տարում կարող է դա մաքրել, եթե առհասարակ կարող է: Մանավանդ որ, որքան կարելի է հասկանալ միջազգային լրատվությունից, Կիլիկիայի անգամ մեծ քաղաքներում տեղական իշխանություններն անհրաժեշտ տեխնիկա չունեն նման փլատակներ մաքրելու համար: Ասենք՝ Անտիոքում, որտեղ զգալի տեխնիկական միջոցներ են տեղափոխվել-կենտրոնացվել, լավագույն դեպքում՝ օրը մի քանի տասնյակ հազար տոննա փլատակ են կարողանում այսուայն կողմ տանել: 

Նման իրադրությունում ավելի քան բնական է, որ նույն Անտիոքից, առհասարակ՝ Ալեքսանդրետի սանջակից, բնակչության կեսից ավելին մեկ ամսում հեռացել է: Անտիոքի քաղաքապետը (թուրքերն Անտիոքն Անտաքյա են կոչում) նույնիսկ մարտի 6-ին կոչով դիմել էր հեռացած համաքաղաքացիներին, թե իրենք պետք է երդվեն՝ ետ գալ Անտիոք, որովհետեւ դա լոկ բնակավայր չէ, այլ իրենց հայրենիքն է, Թուրքիայի շատ կարեւոր մի մասը, պատմության դրվագը, ինչը որ 1930-40-ականներին ապրած թուրք ղեկավարներից մեկին էր մեջբերել, ով ասել է, թե ինքը կգերադասի հրաժարական տալ, քան Ալեքսանդրետի սանջակի` Թուրքիայի կազմում չլինելուն համակերպվել եւ այլն, եւ այլն: Նման ցնդաբանություններով թուրքերը փորձում են իրենք իրենց համոզել, թե իրենք կամ քրդերը Կիլիկիայի հետ կապ ունեն: Մինչդեռ փաստն այն է, որ իրենք հեռավորարեւելյան տափաստաններից սերած վայրագ ու կենդանական ցեղախմբերի` մոնղոլների, սելջուկների, ույգուրների, թյուրքերի ու մնացյալի հետնորդներն են, բարբարոսներ, որոնց ներկայությունը մանավանդ Ծոփքում, Կոմմագենում, Կիլիկիայում, Կապադովկիայում մարդկանցից ավելի եւ մարդկանցից առաջ Աստված չպետք է կարողանար հանդուրժել: 

Անքննելի են Աստծո գործերը 

Գուցե առանձին վերցրած՝ այս թուրքը կամ այն քուրդը ո՛չ հանցագործ է, ո՛չ էլ մեղսագործ, որ այնպիսի դաժան ճակատագրի ու պատժի արժանանար, ինչպես այժմ Կիլիկիայում տեղի ունեցած երկրաշարժերից զոհվածները կամ ողջ մնացածները: Մարդկայնորեն նրանց վիճակվածը դաժան է, ողբերգական եւ կարեկցանք է հարուցում: Բայց որպես հավաքականություն՝ թուրքերի կամ քրդերի ներկայությունը հայկական Ծոփքում, հայ-ասորական Կոմմագենում, հայկական Կիլիկիայում, հայ-հունական Կապադովկիայում, փռյուգիական ու հունական Իկոնիայում ուղղակի պղծում է մարդկային քաղաքակրթության այդ օրրաններն ու սրբավայրերը, եւ Աստված կարող էր մի պահից այդ ներկայությունն այլեւս չհանդուրժել:

Թուրքերը (քրդերն էլ՝ նրանց հետ) հիմնականում 1071-ի Մանազկերտի ճակատամարտից հետո տարածվեցին Հայկական բարձրավանդակում, Փոքր Ասիայում, ավելի ընդարձակ Մերձավոր Արեւելքում, բայց 1000 տարվա ընթացքում մնացին նույն վայրագ, զարգացման անընդունակ եւ օտար տարրը` ուղղակի սրբավայր ներխուժած բարբարոսներ, հատկապես Ծոփք-Կոմմագեն-Կիլիկիա-Կապադովկիա-Փոքր Հայք շրջագծում, որտեղ հնագույն քաղաքակրթություններ են` հեթիթներին, հայերին, ասորիներին, հույներին ժառանգված կամ վերջիններիս կողմից ստեղծված: Ասենք, Կոմմագենի մայրաքաղաքում` Սամոսատում, եւ Եդեսիայում պահպանվող հայերեն ձեռագրերից, քարե արձանագրություններից Մեսրոպ Մաշտոցը 1600 տարի առաջ հայկական այբուբենը վերականգնեց ու բերեց Վաղարշապատ: Ի դեպ, մաշտոցյան այբուբենով առաջին հայերեն նախադասությունը` «Ճանաչել զիմաստութիւն եւ զխրատ, իմանալ զբանս հանճարոյ», գրվել է հենց Սամոսատում: Մինչդեռ հիմա այդ մտքի կաճառում, Լուկիանոս Սամոսատցու ծննդավայրում տառաճանաչ ու ոչ տառաճանաչ քրդեր էին ապրում: 

Կամ Եդեսիայի հայոց արքա Աբգար Ե-ի եւ Հիսուս Քրիստոսի միջեւ եղած (պատմահայր Խորենացու կողմից հիշատակված) նամակագրության արդյունքում Քրիստոսն իր աշակերտներից Թադեւոսին ուղարկեց Աբգար արքային բժշկելու, որից հետո էլ նա Եդեսիայից անցավ Մեծ Հայք եւ սկսեց քրիստոնեական վարդապետությունը քարոզել ու տարածել առաջին քրիստոնեական երկրում` Հայաստանում: Կապադովկիայի մայրաքաղաքը` Կեսարիան, որ այդպես է կոչվել Ք.ծ.ա․ I դարավերջից` ի պատիվ հռոմեական Գայոս Օկտավիանոս կայսեր, մինչ այդ հարյուրամյակներ կոչվում էր Մաժաք, ի պատիվ քաղաքի հիմնադիր Մշակ զորավարի, ով Ուրարտուի հայկական պետության առաջին արքայի` Արամեի զինակիցն էր եւ նրա հանձնարարությամբ Մաժաքում կառուցել էր ամրոց ու տարածքը բնակեցրել: Եվ հայերը միշտ հոծ բազմությամբ ապրել են Կեսարիայում ու շրջակայքում, 1915-ի ցեղասպանության նախօրեին` շուրջ 70 հազար, այժմ Կեսարիայում ոչ միայն հայություն չկա, այլեւ «Կեսարիա» անունն է աղավաղված` թուրքերեն Կայզեր դարձված: Այլեւս չասենք Նեմրութ լեռան մասին, որտեղ հայոց հեթանոսական աստվածների պանթեոնն է` հայոց Երվանդունի արքաների կառուցած, որ թուրքերը կեղծարարությամբ ջանում են հունական արքաներին վերագրել` Երվանդունիների հայկական պետության, հայկական ժառանգության մասին բառ չասելու համար:

Սակայն, անկախ նրանից, թե ինչ ասվի կամ չասվի, կեղծվի կամ բացահայտվի, փաստ է, որ այսօր Ծոփք-Կոմմագեն-Կիլիկիա-Կապադովկիայի հայկական տարածքներում գրեթե չկան հայեր, ովքեր միակ քաղաքակիրթ ազգն էին այդտեղ (հայերի` Հայկական բարձրավանդակում միակ քաղաքակիրթ ազգը լինելու աքսիոմատիկ ճշմարտությունը ձեւակերպել է ՄԹ վարչապետ Դեյվիդ Լլոյդ Ջորջը՝ Վերսալյան վեհաժողովում եւ իր The Truth About Peace Treaties հուշագրությունում): Այսօր Կիլիկիայում կիսավեր կանգնած են միայն հայկական ամրոցները` Հռոմկլայ, Լեւոնկլայ, Կոռնիկոս, Պաղրաս, Լամբրոն, Վահկա եւ տասնյակ ուրիշներ… Հետեւաբար, ո՞ւմ պետք է Աստված խնայեր, որ Կիլիկիայի այսօրվա ապրողներին երկրաշարժի, ավերածությունների ու մահվան բաժին չդարձներ… 
Տեսնենք` Աստված ինչպես կշարունակի վարվել։ Ի վերջո, անքննելի են Աստծո գործերը: Սակայն մի խորհրդանշական իրողություն Կիլիկիայի հնամենի հայկական քաղաքում աստվածային տնօրինության տպավորություն է թողնում: 
    
Կիլիկիա, Աբլաստա… 

2023-ի փետրվարի 6-ին, ինչպես գիտենք, Կիլիկիայում 2 երկրաշարժ եղավ, մեկը՝ Այնթապի մոտ, մյուսը` Մարաշի: Թուրքիայի իշխանությունների առաջին մղումը աղետի իրական պատկերը թաքցնելն էր, ասենք՝ Այնթապի քաղաքապետը փետրվարի 6-ի առավոտյան հայտարարել էր, թե իր քաղաքում միայն 12 զոհ կա, այն դեպքում, երբ քաղաքն ամբողջովին ավերված էր, 12 կանգուն շենք չէր հաշվվի: Ինչպես հիմա էլ Թուրքիայի իշխանությունը հայտարարում է, թե կես միլիոն բնակարան է փլուզվել, բայց 50 հազար զոհ է եղել: Արտերկրում գտնվող ընդդիմադիր թուրքերը, որոնք Էրդողանի հետապնդումներից ապահովագրված են, զոհերի թիվը 200 հազար են հաշվում: Իրական թիվը, հավանաբար, էլ ավելի բարձր է, ի վերջո կիմացվի, բայց ավելի կարեւորն այստեղ թուրքական իշխանության ջանքերն են` երկրաշարժի իրական պատկերը կեղծել-պարտակելու: Այս առումով բացառիկ դեպքերից էր, որ Al Jazeera-ի լրագրողը կարողացել էր գնալ Մարաշի երկրաշարժի էպիկենտրոն, որը մի գեղեցիկ քաղաք է՝ Մարաշից ու Մալաթիայից 160 կմ հեռավորության վրա: Քաղաքը թուրքական աղավաղումով կոչվում է Էբլիստան, հայկական անունն Աբլաստա է: Աբլաստան քաղաք է եղել հայկական Ուրարտուից էլ առաջ, մաս է կազմել հեթիթների կայսրությանը՝ Ք.ծ.ա․ XV-XIV դարերում, հետագայում անկում է ապրել եւ վերստին ծաղկուն քաղաք է դարձել XI դարում` մաս կազմելով Փիլարտոս Վարաժնունու պետությանը (1070-80-ական թթ.), որի հենքի վրա Ռուբինյան իշխանները հիմնադրեցին Կիլիկիայի հայոց թագավորությունը: Կիլիկյան թագավորության ժամանակ քաղաքը ծաղկում է ապրել, եւ բնակչության մեծամասությունը եղել են հայերը: Դարերի ընթացքում, սակայն, տեղահանվելով, ի վերջո 1915-ին Աբլաստայում միայն 3-4 հայկական գործուն եկեղեցի է մնացել, նույնքան վարժարան եւ 5-6 հազար հայություն. նրանց էլ 1915-ին են տեղահանել: 2023-ի փետրվարի 6-ի դրությամբ Աբլաստայում բնակվում էին 143 հազար թուրք եւ քուրդ: Փետրվարի 16-ին՝ երկրաշարժից 10 օր անց, Աբլաստա գնացած Al Jazeera-ի թղթակիցը գրել էր, որ դա ուրվականների քաղաք է՝ մի քանի հարյուր մարդ անգամ փողոցներում չկա, կանգուն շենք չկա, նույնիսկ դաշտային հիվանդանոց չեն տեղադրել, որովհետեւ ամբողջ բնակչությունը կա՛մ զոհվել է, կա՛մ հեռացել: 
Կամա-ակամա մտածում ես, որ երեւի հենց այսպիսին է լինում աստվածային տնօրինությունը, գուցեեւ՝ դաժան, բայց աստվածաբար արդար եւ հատու: