Նաիրա Աբրահամյան. Տան կարմիր առավոտը

-Անհայտ զինվորի ցուցակում Վանոյի անունն էլ գրեցին…

Շեմքից դեռ ներս չմտած՝ դողացող շուրթերից մեկիկ-մեկիկ թափվեցին ու մեր հողե պատերին դաջվեցին պապիս չորացած ու անարեւ բառերը: 

-Աստվա՛ծ, աղոթքիս ցավ քսեցիր, սիրտս մտցրիր, անաստվա՛ծ, տնաքա՛նդ Աստված,- ծնկներին խփելով՝  աղեկտուր գոռում ու լացում էր աստվածավախ տատս՝ առաջին անգամ համարձակ բողոքն ուղղելով Բարձրյալին: 

Պապիս ձեռքից գլխարկը վայր ընկավ: Դողացող մատներով փորձեց գտնել ու սրբել դեմքի՝ մոշուտից էլ խիտ մորուքի մացառների մեջ թաքնված արցունքները: Արցունքները կորել էին, արցունքները չկային, արցունքներն անհետացել էին պատերազմի գծած անտես ճամփեքի անհայտության բավիղներում: 

Բոլորս լռեցինք: Վերջալույսը մեր թաղն էլ հասավ՝ լռության մթամած ու ծանրացած վարագույրը կախելով երդիկից ներս: 

Աչքիս առջեւ տատիս ու պապիս կքած մարմինները գնալով փոքրացան ու ափաչափ դարձան, անէացան՝ դառնության ու կորստի բեռը շալակելով: Այդ պահին ուզում էի մի վիհ փորել, մի խորշ ու անձավ գտնել՝ նրանց վիշտն այնտեղ թաղելու ու կորցնելու համար:

Այդ երեկո լամպը չվառեցինք, ոչ մեկը սիրտ չարեց կամ էլ՝ սիրտ չուներ: 

Թոնրի մեջ դեռ մխում ու ծխում էր կիսավառ աթարի մի փոքրիկ կտոր՝ ծխի դառնությունը խառնելով արցունքից ծանրացած մեր թաց աչքերին: Թոնրից ծիկրակող լույսը մերթընդմերթ խաղում էր տատիս ծնկներին նստած Արտուշի դեմքին, ով փորձեր էր անում տատի կրծքից ազատել գերված գլուխը:

-Պատերազմը որբին նորից որբացրեց,- մրմնջում ու Արտուշի գլուխը կրկին կրծքին էր սեղմում հոգնության բեռի տակ կքած տատս:

Ես ու Արտուշը նույն տարիքի էինք: Ծնվել էի Արտուշից երկու օր առաջ: Մեր ծնողների առաջնեկն էինք, Արտուշը նաեւ՝ միակը:

Հայրենական պատերազմի հունձքը մեր գյուղում «բեղուն» եղավ: Քչերը վերադարձան, հայրս նրանց մեջ էր, իսկ Վանո հորեղբորից լուր չառանք: Նա հետ չեկավ, թեպետ հարեւան գյուղից մեկը պատմում էր՝ իբր տեսել է նրան, որ վիրավոր չէ, որ լավ է, որ կգա... ու էսպիսի «որ»-եր:

Մարուքենց Սաղաթելը տատիս նոր թեւեր էր տվել: Շաբաթը մեկ կամ երկու անգամ բռնում էր վերջին հույսի՝ երկու կողմից սարերի մեջ դեմքը թաքցրած հարեւան գյուղի զառիվեր ճամփան: Գնում էր, գնում, որ արդեն չգիտեմ որերո՛րդ անգամ  այդ մարդուն նորից պատմել տար որդուն տեսնելու փոքրիկ դրվագը, անվերնագիր պատմությունը:

Այդ գյուղ գնալն իմ ու Արտուշի համար էլ էր ուրախություն: Մինչ տատս իր ու իր Աստծո հետ խոսելով մեզ կհասներ՝ վազում ու մեր կիսադատարկ ստամոքսը լցնում էինք ձորաբերնին աճած սինձ ու թթվարաշի բարակ ու հյութեղ ցողունները ծամծմելով: Հետո նորից կախվում էինք տատի փեշից, քարշ տալիս մաշված ու ծանրացած ոտնամաններն ու հասնում Մարուքենց Սաղաթելի՝ «հույսից բռնած պատմությանը»: 

Սաղաթելը նույն պատմության, ավելի ճիշտ՝ հորեղբորս տեսնելու այդ մի ակնթարթի մասին ամեն անգամ տատիս պատմում էր համբերատար ու առանց տրտունջի: Տատս, որպես կանոն, դեմքը խաչակնքում էր, Աստծուն մեղա գալիս, Սաղաթելի տված ավետիսը մյուռոն դարձնում, քսում սրտում պահած որդու պատկերին, մեր ձեռքից քաշում ու նորից բռնում սպասումի ու հույսի խաչված արահետը:

Պատերազմն իր բաժին էջերը գրել էր, սրբագրողներ պետք չէին: Վերեւներից պապիս վերջապես կարողացել էին համոզել ու հասկացնել, որ սպասելը զուր է, որ Վանոն շատ-շատերի նման հետ չի գա, որ… էլ երբեք չենք բռնելու Մարուքենց Սաղաթելի տան ճանապարհը, որ սինձն ու թթվարաշն էլ քաղող չի ունենա, որ նրանք կկարողանան ծաղիկ ու սերմեր տալ, որ սերմերից՝ նորերը, ու նրանցից էլ…

Գերեզմանոցում մի գլխիկոր քար էլ ավելացավ: Ամեն շաբաթ մենք էլ, շատերի նման, բռնեցինք գյուղի գերեզմանոցի ճամփան: Այդ օրերին Արտուշը մեզ հետ գրեթե չէր խոսում, բանտում էր տատի թեւն ու քայլում անխոս, ապա նստում հոր փոքրիկ տապանաքարի կողքին ու անթարթ նայում խնկամանի մեջ հալվող ու փոքրիկ ամպիկներ դարձած ծխի քուլաներին, որոնք գնո՜ւմ-գնո՜ւմ ու նստում էին հիշողության մեջ չդաջված հոր ու իրենից հեռացած մոր անհաս կարոտի մշուշապատ թմբիրին:

Արտուշի մայրը գեղեցիկ կին էր՝ բարձրահասակ, թուխ աչք ու հոնքով, մաշկը մոմից էլ նուրբ էր: Այտերի փոքր ձորակների կատարին, թվում էր, միշտ կարմիր արեւ է նստում: 

Սաթիկի այրի լինելու լուրը մեկեն տարածվեց, հասավ գյուղից գյուղ: Ձեռքը խնդրողները շատացան: Պապս համաձայն էր: Թող գնար, ընտանիք կազմեր, ջահել կին էր: Տատս դեմ էր: «Արտուշը փոքր է, մեղք է, չի դիմանա»,- կրկնում էր անդադար: 

Օրերն իրար հետեւից անցան, օրից օր էր ծնվում, նրանից՝ նորը: Պապս ինձ ու Արտուշին տարավ Ալեքենց Խաչիկի օդայում բացված դպրոցը (եթե կարելի էր դպրոց կոչել), գիր ու գրականություն պետք է սովորեինք: 

Սիրով էինք հաճախում: Վարժապետ Ասատուրը մեզ գրել- կարդալ, քիչ թվաբանություն, նաեւ սաղմոս ու երգեր էր սովորեցնում: Ես դժվար էի կարդում, ա՛յ, իսկ Արտուշը…  վարժապետի բանաստեղծությունների ձեռագիր տետրակի կեսից ավելին բերանացի էր արել: Կարդալիս ինչքան քնքշություն ու սեր էր դնում ամեն տողի մեջ, ինչքան թախիծ ու խորունկ վիշտ էր ծրարում բառերի սրտում։

Բառերը խեղդվում էին տղայի արցունքների ամբարտակում, մեկեն թեւ առնում ու ծոցում բոլորին: Այդ պահին հուզվում, լացում էին բոլորը, անգամ՝ չարաճճի ու դադար չունեցող Սահակը, անգամ՝ Այբ-ը Բեն-ից չտարբերող Լուսոն, անգամ՝ խստադեմ, ահուսարսափից ձուլված վարժապետ Ասատուրն ու Ալեքենց Խաչիկի օդայի կտուրն ուսերին հազիվ պահող ծերացած սյուները: Հուշիկ ու աննկատ թափվում էին նաեւ իմ արցունքները՝ հիշեցնելով տարիների խորքում ծվարած ու երբեք չջնջվող մեր տան «կարմիր առավոտը»: 

Սնդուկի ծանր ու ճռռացող կափարիչի ձայնն արթնացրեց ինձ: Հարս Սաթիկը (ես ու քույրս այդպես էինք նրան դիմում) ներսուդուրս էր անում, սնդուկից ինչ-որ իրեր հանում ու նորից դնում: Զարմացա: Տեսնես ինչո՞ւ, հո բան չէ՞ր պատահել, այն էլ՝ վաղ առավոտին: 

Սաթիկի զգեստի վառ կարմիրը քսվեց ճպռոտ ու կիսաբաց աչքերիս: Փորձեցի քնատ աչքերս լայն բացել: Զգեստն իրոք գեղեցիկ էր: Սաթիկի դեմքն այդ զգեստի գույնից ու տեսքից ավելի էր շողշողում: Ձեռքի իրերը վայր դրեց, մոտեցավ իմ ու Արտուշի մահճին (մենք միասին էինք քնում), անմիջապես փակեցի աչքերս, որ կարողանամ գողունի ու ծածուկ հետեւել հարս Սաթիկին: Մայրը սկսեց ջերմագին ու սիրով համբուրել որդու այտերը, հետո նստեցրեց ու մի կարմիր վերնաշապիկ էլ Արտուշին հագցրեց: 

Կյանքում առաջին անգամ երազեցի Արտուշի տեղը լինել, Սաթիկն իմ մայրը լիներ, որ ես էլ իրենց նման կարմիր զգեստ հագնեի: 

Արտուշը տրորեց քնից ծանրացած աչքերը, տեսավ կարմիր վերնաշապիկը, ուրախացավ: Ես էլ ուրախացա, մեր տան մռայլ ու տամուկ պատերն էլ կարմիր դարձան, առավոտը՝ նույնպես:  

Դուրս թռա: Հանդարտ ու միալար անձրեւ էր մաղում: Ծառերն իրենց տերեւները դեմ էին տվել ամռան տաք անձրեւաջրին: Պապս փորձում էր բակի տանձենու բնից կապել մեր միակ ու չարաճճի հորթին: Հորթը ծառս էր լինում, պոչով խփում ու փորձում կտրել ոչ միայն վզի թոկը, այլեւ երկնքից թափվող անձրեւի բարակ թելիկները: 

Հասա պապիս օգնության, էն կողմից էլ՝ Արտուշը: Իմ աչքին եղբորս ալ կարմիր վերնաշապիկը շողում էր, անգամ՝ անձրեւի տակ: Հորթը կարմիրից (երեւի թե) ավելի կատաղեց, պարանը կտրեց ու փախավ: Պապս մի բուռ ոսկոր դարձած ծնկներն ուղղել փորձելով՝ վազում էր, ես ու Արտուշն էլ՝ իր հետեւից: Եղբորս ձեռքը բռնելու պատրվակով՝ վերաշապիկին էի ձեռքս քսում՝ գոնե ափերս կարմրեին: 

Հետ եկանք, ուրախ էինք: Հորթին մենք էինք բռնել: Պապը գովել էր մեզ, այն էլ՝ մեզնից տարիքով մեծ հարեւան տղաների մոտ: Պատիվ էր: 

Անձրեւը գնալով ավելի էր ուժեղանում: Արտուշի կարմիր վերնաշապիկը փրկելու համար իմ չուխան վրան էի գցել: Տատս շեմքին կանգնած՝ մեզ էր նայում: Ուրախացա՝ կգովի արարքս: Չնկատեց: Արտուշը վազելով տուն մտավ: Տատը բռնեց թեւիցս, որ ներս չմտնեմ: Զարմացա: Արտուշը մորն էր ձայնում, մայրը չկար… Կանգնել էինք դրսում՝ անձրեւին խնդրելով, որ համրացնի ու խլացնի մեզ, որ անկարող դառնանք լսելու Արտուշի աղեկտուր լացի ու ձայնի մորմոքը: 

Կարմիր լուսաբացին հաջորդեց մթամած գիշերը: Անձրեւը սկսեց դառնագին ու ուժեղ հարվածել մեր հողե կտուրին: Գնալով տանիքն անզոր դարձավ՝ դիմակայելու անձրեւի չարաճճիություններին: Հատակին փոքրիկ դույլեր հայտնվեցին, ներսում կաթկթոցը չէր դադարում: Մայրս հանգցրեց ճրագը: 

Ինչ-որ խրթխրթոցից վեր թռա, թվաց՝ կրծող է: Արտուշը նստած էր: Մկրատն աջ ու ձախ էր անում: Փորձ չուներ, դժվար էր բանեցնելը: Տեսածիցս քարացա: Մկրատը ձեռքից թռցրի, մկրատած կտորտանքը մի կողմ թափելով՝ մաքրեցի թաց աչքերը, ձեռքս գցեցի դողացող մեջքին, ու տարվեցինք խորունկ քնով:

Աղոթարանը քիչ-քիչ ու ծուլորեն սկսում էր բացվել: Տունն աշխուժացել էր, լավ էր: Մայրս յուղն ու ալյուրն էր իրար խառնում․ հասկացա՝ այսօրվա նախաճաշին՝ նաեւ գաթա։ Տոն էր: Տատս էր պատվիրել, Արտուշի սիրտը բացել էր պետք: Անուշահոտ գաթան մեզ էլ ուրախացրեց, վաղուց չէինք կերել: Քույրս գաթային մոտիկ չեկավ։ Զարմացանք: Կարմիր կտորի դեռ ողջ մնացած պատառները լցրել էր փեշը, փորձում էր ջոկջոկել փրկվածները՝ տիկնիկին շալ ու շապիկ կարելու համար: Արտուշին դուր չեկավ, տիկնիկը քաշեց ձեռքից: Քույրս լացեց, չտվեց: 

Հուշիկ ու ծանրաքայլ անցան մեր կյանքի եւս մի քանի տարիները՝ նմանվելով քարքարոտ ու ցեխաշաղախ սարն ի վեր բարձրացող, բեռի տակ կքած մեր ծերացած ու արդեն անպետք սայլին: Ապրեցինք, ապրեցինք՝ անդադար կուլ տալով պատերազմի պարգեւած դառնահամ մաղձը: Մեծացանք: Մանկությունն իր ծոցում մեզ պատանի դարձրեց: 

Դասից տուն եկանք: Հեռվից մեզ տեսնելով՝ տատս վազեց ու բացեց մեր միօրինակ ու աղքատիկ հացի սուփրան: Արտուշը հացին չմոտեցավ, սենյակից դուրս եկավ: Տաք եղնջապուրից մի քանի գդալ բերանս լցնելով՝ ես էլ թռա իր հետեւից: Արտուշը բարձրացավ ու նստեց կտուրին: Քայլերս դանդաղեցրի, չուզեցի մոտենալ: Հայացքը հառել էր երկնքի հեռուները՝ հարցումն ու կարոտը պահ տալով փափուկ թուխպերի մեջ սավառնող հավք ու հովին։ 

Սիրտս ճմլվեց: Տուն մտա: Անիկը հասակ առած աղջիկ էր, բայց դեռ կարմիր շապիկով տիկնիկը մոտն էր պահում: Ամեն անգամ Անիկի ձեռքի տիկնիկը տեսնելով՝ հիշում էի Սաթիկին ու իր հրաժեշտից մնացած կարմիր առավոտը: 

Տիկնիկը թռցրի քրոջս ձեռքից: Թոնրից բարձրացող բոցի լեզվակները վայրկենապես կուլ տվեցին տիկնիկին: Անիկը չհասցրեց լաց լինել, Անիկը քարացել էր, տատս՝ նույնպես: Երդիկը թոնրից քաշեց ու տարավ այրվող «կարմիրի» սեւացած ծուխը՝ այն խառնելով կտուրին դեռ նստած Արտուշի կարոտի երգին, տանում էր, տանում, որ հասցներ հեռուներում ապրող մորը, ով մի տաք համբույրով ու նոր վերնաշապիկով ներկեց ու ջնջեց տղայի հոգու կարմիր առավոտը:

«Մշակութային Հրապարակ» ամսաթերթ