Հորդորակ «ը» եւ «ն» հոդերի գործածության մասին
Օրինաչափություն է, որ ձայնավորով վերջացող բառերն ստանում են «ն» հոդը, բաղաձայնով վերջացողները՝ «ը», ինչպես՝ առուՆ, այգիՆ, գիրքԸ, տունԸ:
Խոսքում «ն» հոդ կարող են ստանալ նաև բաղաձայնով վերջացող բառերը: Օրինակ՝ Անուշն ուշացավ, գարունն անցավ:
Ը-ի փոխարեն գործածվում է «ն» հոդը, որպեսզի երկու բառերի միջև արտասանական դադար չլինի, դրանք արտասանվեն միասին, սերտ: Ընդ որում, ոչ թե ԱնուշԸն ուշացավ, գարունԸն անցավ ձևով, այլ ն-ն մյուս բառին ձուլված, առանց ը-ն հնչեցնելու՝ Անուշն/ուշացավ, գարունն/անցավ:
Այս դեպքերում «ը» հոդի գործածությունը ևս թույլատրելի է, և դա նույնպես պատճառաբանված է: Եթե անհրաժեշտ է առաջին բառն արտասանել առանձին, եթե տրամաբանական շեշտը նա է կրում, կարող է գործածվել ը-ն: Օրինակ՝ Քո՛ւյրը ասաց, Կարե՛նը օգնեց: Իհարկե, նաև՝ Քո՛ւյրն ասաց, Կարե՛նն օգնեց…
Ճիշտ չէ կարծել, որ եթե բառն սկսվում է ձայնավորով, ապա նրան նախորդող բառը պետք է պարտադիր «ն» հոդ ստանա։
Երբեմն հարց է առաջանում. իսկ ո՞ր հոդը գործածել, եթե հաջորդ բառն սկսվում է գաղտնավանկ ը-ով (սկ, սպ, զբ, զգ, շտ և այլ հնչյունակապակցություններով սկսվող բառերից առաջ, ինչպես՝ սկսել, սպասել, զբաղվել, զգուշանալ, շտապ և այլն)։ Ասել (գրել), օրինակ` բառն ստանո՞ւմ է, թե՞ բառը ստանում է։
Հարկավոր է առաջնորդվել դարձյալ նույն տրամաբանությամբ: Ինչպես ասվեց, բաղաձայնով վերջացող բառերն ստանում են «ն» հոդը, որպեսզի հաջորդ բառի հետ միաձույլ արտասանվեն: Չենք կարող անտեսել բառասկզբում թեև թույլ, բայց արտասանվող «ը» հնչյունը, եթե անգամ դա գաղտնավանկ է (չի գրվում): Այստեղ արտասանությունն է որոշում, թե ինչպե՛ս պետք է գրել:
Այս դեպքում նույնպես երկու տարբերակն էլ ճիշտ է. կարելի է ասել «բառերն ստանում են» և «բառերը ստանում են»: Նույն սկզբունքն է գործում բոլոր այն դեպքերում, երբ բառասկզբում լսվում, սակայն չի գրվում «ը» հնչյունը:
Ճիշտ չէ բաղաձայնից առաջ «ն» հոդի գործածությունը, որը երբեմն հանդիպում է բանավոր խոսքում, որոշ բարբառներում։ Ինչպես՝ Արամն գնաց, Անդրանիկն խոսեց։ Գրական հայերենում ճիշտ տարբերակն է՝ Արամը գնաց, Անդրանիկը խոսեց։
Նկատենք, որ բանաստեղծական խոսքում երբեմն «ն» հոդը գործածվում է նաև «հ» հնչյունից առաջ, որը բաղաձայն է: Օրինակ՝ «Սպասում են՝ աչքերն հառած խավարամած հեռուներին», (Ե. Չարենց), «Հարամ է քեզ աղջիկն հայոց, / Հայոց սիրտը՝ Մասիսն հայոց» (Հ. Շիրազ), «Ասում են՝ հին վերքն հաճախ է ցավում, / Երբ եղանակը ամպոտ է ու վատ...» (Վ. Դավթյան):
Այս պարագայում գործ ունենք սխալի՞, թե՞ բացառության հետ: Ինչո՞ւ են բանաստեղծներն այսպես գրում:
Հ-ից առաջ ն-ի գործածությունը պայմանավորված է վանկերի քանակը պահելու հանգամանքով: Հ-ն, լինելով հագագային (միայն շունչ պարունակող հնչյուն), հնարավոր է լինում արտասանել ն-ի հետ միասնաբար՝ առանց վանկ ավելացնելու: Բերված օրինակներում եթե գործածվեր ը-ն, մեկ վանկ կավելանար, և չափը կխախտվեր (կդառնար «հայացքը հառած»): Ուստի սխալվում են նրանք, ովքեր արտասանում են «հայացքԸն հառած», որովհետև «ն»-ն գործածելու իմաստը այս «ը»-ն չարտասանելն է:
Ասվածն ամփոփելով՝
ՀՈՐԴՈՐՈՒՄ ԵՆՔ
«ը» և «ն» հոդերը գործածել նշված կանոնների համաձայն:
ԼԵԶՎԻ ԿՈՄԻՏԵ
Կարծիքներ