Արմինե Գաբրիելյան. Թողած Կարսում…

Արմինե Գաբրիելյան. Թողած Կարսում…

- Թողած Կարսում՝ գետի ափին, տունս՝ շինված անտաշ քարով, Կարսը թողած, Կարսի այգին ու հայրենի երկինքը մով…

- Հիմա որտե՞ղ է Կարսը,- գլուխը դասագրքից բարձրացնում ու ասմունքը կիսատ թողած՝ հարցնում է յոթերորդ դասարանում սովորող աշակերտս։

Օրը շաբաթ է։ Սեպտեմբերի քսանվեցը։ Սովորական մի օր։ Հայաստան երկրի ամենասովորական դպրոցներից մեկում աշակերտներին սպիտակ դիմակներով մեղսալից ու հիվանդոտ աշխարհից անջրպետած, բորոտավորների նման միմյանցից հեռու նստեցրած՝ արտասովոր-սովորական դաս՝ Եղիշե Չարենց․ «Տաղ անձնական»։ Ուզում եմ պատմել Կարինե Քոթանճյանի, Չարենցի ու Կարսի մասին… Ուզում եմ մտքով ու քարտեզներով ճամփորդել Կարսի փոշոտ փողոցներում՝ Կարինեի ու Եղիշեի հետ, խոսել բանաստեղծության տաղաչափությունից, տաղում առկա երեք ժամանակների միաձուլումից։ Սակայն երեխաներին հետաքրքրում է միայն Կարսը… Ինչո՞ւ  Կարսը, ո՞ւր  է Կարսը։ «Ո՞ւր են Կարսի եւ ողջ Անատոլիայի միլիոնավոր հայերը…»,- ասում էր Փամուկը… Ո՞ւր է Կարսը՝ իրական ու արդարացի հարցնում են յոթերորդ դասարանի աշակերտներս։ Ինչո՞ւ մերը չէ։ Երբվանի՞ց։

Կարսի քարտեզը կախված է պատից՝ հեռավոր ու տխուր վերհուշի նման, ինչպես Մեծ Հայքի քարտեզը, Հայաստան երկրի փառքն ու որբության ժամանակները հավաստող փոքր ու մեծ բոլոր կտավները։ Պատմում եմ «Երկիր Նաիրի» վեպը, Բագրատունիների Կարս մայրաքաղաքի մասին, հարյուր տարի առաջ տեղի ունեցած պատերազմի ու խորհրդայնացման մասին։ Պատմում եմ ինչքան որ հասկացել ու կարողացել եմ վերլուծել… Ձայնս խառնվում է զանգի ղողանջին։ Ոչ ոք տեղից չի շարժվում․ չգիտեմ՝ պատմա՞ծս է հետաքրքիր, թե՞ տնօրինության խիստ նախազգուշացումներից ու հիվանդանալուց վախվորած երեխաները կորցրել են զանգի ձայնի հետ տեղից վեր թռչելու բնական մղումը։ 

Սեպտեմբերյան տաք ու հաճելի արեւը կախվել է երկնքից ու փորձում է մի քիչ ուրախացնել ծանր հիվանդության տակ կքած աշխարհը։ Իր չափով երբեմնի աշխույժ գավառական քաղաքը դատարկ է։ Հիվանդությունը բոլորին փակել է իրենց տներում, դպրոցականներն օրընդմեջ են դպրոց գնում։ Եթե կորոնավիրուսը պոչը քաշի-հեռանա, կյանքը նորից կմտնի իր ներդաշնակ ու սիրուն շրջափուլի մեջ…

Դեռ բակ չմտած՝ զգացի՝ մայրս կարմիր բիբար է փակում։ Բույրն աշխարհ է բռնել։ 

- Սոֆի՛կ,- ձայն տվեց հարեւանուհիս՝ Մարին տոտան,- կոֆեի ժամը չի՞։ 

- Ժամն ա, ժա՜մը…,- ծոր տվեց մայրս։

Ու երկու կանայք՝ ամեն մեկն իր համար դրեց իր գավաթ սուրճն ու ցանկապատի այս ու այն կողմերից սկսեց վայելել սուրճն ու ամենահամով զրույցը՝ աջիկայի ու խավիարի, թոռնիկների ու տարիքային անլուրջ տկարությունների։ 

Քացախի ու ձեթի մեջ անհոգ քլթքլթում էին մայրիկի կարմիր պղպեղները։

Հաջորդ օրը սկսվեց «ծանր ու աշխարհավեր երազը»։ Աշակերտներին, ինչպես երբեք, չի հետաքրքրում դասը, նույնիսկ՝  Կարսը, կորոնավիրուսն ու Երկիր մոլորակում պատահող ցանկացած բան։ Ուրիշ իրականությունում հայտնվածի նման՝ փորձում են հիմա էլ հարմարվել այս իրավիճակին։ Չէ՞ որ դրա փորձն ունեն․ ամիսներ առաջ կանգնեցին փակվող աշխարհի դարպասների առջեւ ու կարողացան լավից-վատից գլուխ հանել նոր պահանջներից։ Հիմա էլ գիտակցում են պատերազմին ու զինվորին իրենց հասանելիք օգնությունն ուղարկելու կարեւորությունը, անկեղծորեն ձգտում են մեկը մյուսից հետ չմնալ, որպեսզի մեկն իր քչով մյուսի շատից չամաչի։ Քաղաքը զարմանալի եռուզեռի մեջ է։ Պատերազմը տներից հանել է կորոնավիրուսի ահից փակված մարդկանց։ Քաղաքապետարանի բակում ասեղ գցելու տեղ չկա․ առաջին կամավորներին են ճանապարհում։ Դհոլով, հայրենասիրական երգերով։ Օգնություն է, որ ուղարկում են՝ գուլպա ու ծխախոտ, քաղցրավենիք ու ծածկոցներ։ Երեխաներն առեւտուր են կազմակերպել, որ ստացված եկամուտն ուղարկեն իրենց ավագ եղբայրներին… Ոմանք արցախցի ընտանիքներին են տեղավորում, ոմանք Արցախ են գնում-գալիս։ Երկիրն ամբողջ մի մարդ է դարձել, մի բերան՝ օրհնող, անիծող, շնորհակալ եղող, ուրախացող ու արտասվող…

- Պուտինը չի թողնի պատերազմը երկարի, էնի մեծ մարդ ա,- չգիտես՝ իրեն մխիթարելու համար, թե միամիտ հավատի ձեռքը կրակն ընկած՝ հայտարարում է Մարին տոտան, որի Արման որդուն քիչ առաջ ծանուցագիր ուղարկեցին։ 

- Չէ, չի թողնի,- հաստատում է մայրս ու մտքում ուրախանում, որ Աստված իրեն արու զավակ չպարգեւեց՝ չնայած իր մեծագույն փափագին ու երկարատեւ բուժումներին։ Իսկ փեսայի եւ եղբորորդու համար դեռ անհանգստանալու կարիք չկա․ չնայած կամավորագրվել են, բայց դեռ կանչող չկա։ 

Պատերազմն ավարտվեց։ Մարին տոտայի Արման որդուն չտարան։

…Նոյեմբերյան տաք ու հաճելի արեւը չի կարողանում ուրախացնել սեւ երիզների ու խնկի ծխի տակ կքած Հայաստան աշխարհը…

Ուզում ես տուն տանել որբացած ու փոքրացած երկիրդ, սիրել ու գուրգուրել  անմայր մնացած մանուկի նման, ուզում ես գտնել ու հետ բերել չգիտես որտեղ կորսված ուրախությունը…

Պատերազմից հետոն թիվ է, թվագրություն՝  նահատակվածների, ձեռակերտ ու անձեռակերտ հուշարձանների, տարածքների… Թվե՜ր, թվե՜ր, թվե՜ր… Թվերի արանքում՝ մարդկային անպատմելի ողբերգություն, ծվեն-ծվեն եղած ընտանեկան երջանկություն։

Ամբողջ ձմեռ մայրիկի փակոցներին ձեռք չտվեցինք։ 

Նորից սեպտեմբեր է։ Սրտներիս վերքը նոր-նոր սկսել է փառակալել։ 

Նոր յոթերորդ դասարանում սովորական մի դաս է՝ Եղիշե Չարենց․ «Տաղ անձնական»։ Առանց դիմակի ու կողք-կողքի նստած են երեխաները։ Զարմանալիորեն, ոչ ոք չի հարցնում՝ ո՞ւր է Կարսը, ինչո՞ւ մերը չէ։ Երբվանի՞ց։ 

Մեկ տարում ինքնուրո՞ւյն գտան հարցի պատասխանը։ 

«Մշակութային Հրապարակ» ամսաթերթ