Մանկությանս հոտը՝ պատերազմ

Մանկությունս հիշեցի, ֆիդայիներին հիշեցի… Աշխարհը խաղաղ էր, ներսս ու դուրսս՝ տագնապած, փոքր էի, երկիրս խաղաղությունը կորցրել էր: Ծանոթ-բարեկամ ֆիդայի էին դարձել, դպրոցում ֆիդայու մասին երգեր էինք երգում: 88-ն էր, հետո՝ 89-ը, ավելի ուշ՝ 92-ը: Գյուղում Բարութի մասին էին խոսում, գյուղը բարութ էր շնչում: Բարութի անունն Անդրանիկ էր, ազգանունը՝ Բարության, առաջնագծում նա բարութ էր, գյուղում՝ օրինակ ու պարծանք: Բարութն ընկավ, ընկեր-տղերքի «զարկերակը կանգնեց», գյուղը շշմեց, լռեց, լաց եղավ: Դպրոցը նրա անունով կոչեցին: 

Մանկությանս հոտը պատերազմն էր, բատուտը՝ ցեխաջուրը, միակ խաղը՝ բռնոցին, ֆիլմը՝ «Որտե՞ղ էիր, մա՛րդ Աստծո»-ն: Մանկությանս երազանքը հեռուստացույցի մեջ էր եւ այնտեղ էլ մնաց, ես հացի հերթ էի կանգնած՝ կտրոնը ձեռքիս: 7 տարեկան էի, դպրոց գնալ չէի ուզում, որովհետեւ հեռուստացույցի մեջ խոսող ձյաձյաներից ոմանք պետք է դեմ քվեարկեին, ոմանք՝ կողմ: Հեուստացույցի մեջ հավաքված մարդիկ վստահություն էին ներշնչում, մտքով էնտեղ էի, դպրոցում դաս անելը ձանձրալի էր, բայց բախտս բերել էր՝ առաջին ուսուցչուհիս գեղեցկուհի էր (հիմա էլ), իսկական կոկետուհի, նայում էի խնամված ու փափուկ ձեռքերին, նայում էի նրա երկար-երկար, գոտկատեղ հասնող մազերին ու թաքուն հիանում: Աշխատանքի ուսուցման ժամին շյուղերով գործել էր սովորեցնում, ես նայում էի նրա ձեռքերին ու մատների արանքով վազող թելին: Դրան հակառակ՝ իմ մազերը ոչ մի կերպ հավաք պահել չէր լինում, քույրերիս պես սիրուն գրել չէր ստացվում. մտքումս հեռուստացույցի ձյաձյաներն էին, ուսուցչուհուս երկար մազերն ու փափուկ ձեռքերը: 

Դպրոցում մեկ ուրիշ գեղեցկուհի էլ կար, ում այն ժամանակ ջոկատավարուհի էին ասում՝ երկար, սեւսաթ մազերով, լիքը կրծքերով ու կոնքերով: Այս երկուսին նայելիս մտքումս հարց էր առաջանում, թե «սիրուն կանայք ինչպե՞ս են մտածում»։ Փոքր էի եւ սիրուց ոչինչ չէի հասկանում, թե չէ կմտածեի՝ «տեսնես սիրուն կանայք ինչպե՞ս են սիրում, նրանց ինչպե՞ս են սիրում»: Այս երկու կանայք պատերազմի ընթացքում դարձան ու մնացին ինձ համար գեղեցկության էտալոն: Հեռուստացույցի մեջ խոսող ձյաձյաներից բացի կային նազ եկող, գեղեցկադեմ, միահավասար հասակ ունեցող, երկարահյուս, սուրծայր աչքերով կանայք, որոնք շարան կազմած՝ պար էին գալիս՝ ձեռքերը աղավնու թեւեր դարձրած, թեթեւ-թեթեւ: Ես կարծում էի, թե նրանց կարելի է ձեռք բերել, մորս խնդրում էի, որ ինձ համար գնի նրանցից։ Մեծերը ծիծաղում էին, ես ոչինչ չէի հասկանում, քույրերս էլ համառորեն հրաժարվում էին իմ փոխարեն դասերս անել: Հեռուստացույցի մեջ ձյաձյաները «կողմ ու դեմ էին անում», կանայք՝ պար գալիս։ Խրոխտ ձայնով, ոլորուն բեղերով մեկ ուրիշ ձյաձյա հերոսական երգեր էր երգում։ Պատերազմ էր…։  

Պատերազմը լռեց, տղերք կորցրինք, հոր ջերմություն չտեսած որբացած երեխեք տեսանք: Ֆիդայիները Ղարաբաղից գյուղ, եւ այն էլ ուղղաթիռով, հարս բերեցին: Դհոլ-զուռնա նվագեցին, մեծ վրան խփեցին, պար բռնեցին, հարսանիք արեցին, բայց ի՜նչ հարսանիք՝ հաղթածների, զենքը պար տվող ֆիդայիների հարսանիք: Հարսը՝ ճեփ-ճերմակ ու սիրուն: Հարսանիքում մի ուրիշ աչքի ընկնող կին էլ կար՝ մի մեծ, հսկայական տեսախցիկ անընդհատ ուսին դրած: Ապշած ու թաքուն հետեւում էի նրա գործողություններին, հիանում էի: Երբ մի փոքր մեծացա, հեռուստացույցի մեջ անընդհատ մի կին էր խոսում ռազմական գործողություններից, պատմում պատերազմական անցքերը եւ ցուցադրում իր նկարահանած կադրերը. Ցվետանա Պասկալեւան էր. հարսանիքի ծանր տեսախցիկով կինը: Նրան էլ դարձրի ինձ էտալոն եւ օրինակ: Արտաքին պատերազմը լռեց, բայց ներքին պատերազմը չլռեց: Արտաքին պատերազմը նորից սկսվեց, 30 տարի է անցել, մեծավարի հույս ունեմ, որ սա երկրիս վերջին պատերազմն է: Ներքին ու արտաքին խաղաղություն է լինելու, ներսս ու դուրսս խաղաղ են լինելու: 

ՀԳ. Մանկությանս տարիներից նկարներ էի փնտրում, բայց ժամանակի էմոցիան պատկերող լուսանկարներ չգտա, փոխարենը ձեռք բերեցի Ցվետանա Պասկալեւայի նկարած Սարգիս եւ Վեներա Հայրապետյանների հարսանիքը: Տեսաերիզն արդեն վնասվել է, ժամանակին շատ են ձեռքից ձեռք փոխանցել, այդ հարսանիքի մասին մինչ օրս պատմում են գյուղում: Փորձեցի հնարավորինս նորմալ ստոպ կադրեր ստանալ: Իսկ այդ ընթացքում Սարգիս Հայրապետյանը՝ 90-ականներին երիտասարդ ֆիդայի, իսկ այսօր արդեն հմուտ ռազմիկ, իր փոքր տղային եւ այլ երիտասարդների ուղեկցեց կռիվ:

Մարինե ԳԱՍՊԱՐՅԱՆ
«Մշակութային Հրապարակ» ամսաթերթ