Պետությունն ու եկեղեցին պետք է դաշնակիցներ լինեն

Երեկ մի փոքրիկ ակնարկ էի գրել «Ես աթեիստ եմ» վերնագրով։ Բնականաբար ընթերցողներից շատերի մոտ տրամաբանական հարց է առաջացել, թե ո՞րն է այդ տեքստի գրման շարժառիթը։ Մի՞թե այդ անկարևոր փաստի բարձրաձայնումը  անուղղակի աջակցություն էր Հայ Առաքելական եկեղեցու դեմ սանձազերծված արշավին։ Միանգամից ուզում եմ արձանագրել, որ այդ տեքստը ամբողջությամբ այլ նպատակ ուներ։ Իրականում դա նախազգուշական կրակոց էր այն վերլուծությունից առաջ, որը այսօր պետք է ներկայացնեմ։ Պարզապես դիրքորոշումը հստակեցնելու անհրաժեշտություն կար։ 

Եվ այսպես սկսենք նրանից, որ իմ աթեիստ լինելու փաստից ամենևին էլ չի հետևում, որ ես  անտարբեր եմ Հայ Առաքելական եկեղեցու ճակատագրի նկատմամբ։ Ես չեմ հավատում աստծո գոյությանը, բայց հավատում եմ, որ այդ կառույցը կարևոր նշանակություն ունի հայաստանցու կյանքում։ Եկեք մի կողմ թողնենք մեր եսասիրական նկրտումները և հարցին նայենք հավաքականության և պետության տեսանկյունից։ Հայ առաքելական եկեղեցին հավատքի կառույց լինելուց զատ նաև մշակութային բավականին խոշոր տարածություն է, որի հետ օրգանական կապի մեջ են գտնվում բոլորը և նույնիսկ աթեիստները։ Պատմականորեն այնպես է ստացվել, որ դա հայկականության ամենակենսունակ սյուներից մեկն է, որի հիմքի վրա ինչ-որ արժեքներ են կառուցված։ Եկեղեցին միատարր չէ և բաղկացած է անհաշվելի քանակության պատմական շերտերից։ Ասվածից հետևում է, որ դրա ազդեցությունն էլ բազմաշերտության հետ զուգընթաց տարասեռ է՝ ծայրահեղ դրականից մինչև հանցավոր բացասական։ Այսինքն, եկեղեցին այն է, ինչ-որ կա։ Իր դրական ու բացասական բոլոր ներգործություններով հանդերձ՝ կառույցը սյունի կարգավիճակով հասել է 21-րդ դար և շարունակում է այդպիսին մնալ՝  որպես բազմաշերտ հիմնասյուն։ 

Ես Եկեղեցու պատմության ուսումնասիրող եմ և անվերջ կարող եմ պատմական փաստերի աճպարարություններով զբաղվել, բայց, ինչպես վերևում պայմանավորվեցինք, հարցին պետք է նայենք հավաքականության տեսանկյունից։ Այսինքն, մասնագիտական ինքնահաստատումի փոխարեն ընդամենը ուզում եմ արձանագրել հետևյալը․ Առաքելական եկեղեցին այն կամուրջն է, որը մեզ 19-րդ դարի միջոցով կապում է միջնադարի հետ, իսկ միջնադարի միջոցով՝ հին աշխարհի։ Ցավոք սրտի, հիշողության առավել զորեղ գործիք մենք չունենք։ Վրաստանն ունի, քանի որ Թբիլիսի կենտրոնում դեռևս թարմ է 1801թ․-ին Ռուսաստանին կցված վրացական պետության հիշողությունը։ Իսկ մենք իսկապես չունենք, մեր ինստիտուցիոնալ շարունակականության, պատմական հիշողության և բովանդակային անցյալականության զարկերակները անցնում են եկեղեցու միջով։ Սիրում ենք եկեղեցուն, թե չենք սիրում, հավատում ենք, թե չենք հավատում, միևնույն է այս իրողության հետ չենք կարող հաշվի չնստել։

Այո՛, պատմության ընթացքում եկեղեցին և՛ հրեշավոր և՛ առաքինի արարքներ է գործել, բայց այլ կերպ լինել չէր կարող։ Այն մեկ ամբողջություն է, որն իր մեջ կրում է մարդկային ամեն մի հնարավորը՝ խավարամտությունից մինչև ազատագրական պայքար, կործանարար քաղաքականությունից միջև փիլիսոփայական որոնումներ։ Ամեն ինչ կա և թո՛ղ տպավորություն չստեղծվի, թե եկեղեցին ինչ-որ օտար մարմին է, որը պատմականորեն գոյություն է ունեցել հանրային կյանքի հետ զուգընթաց։ Ընդհակառակը՝ այն հայ ժողովրդի ստեղծագործությունն է և մարդիկ են կյանքի բերումով այդ կառույցին պատմական ուղեկցի կարգավիճակ շնորհել։ Այնպես էլ չի, որ եկեղեցին է փրկել հայ ժողովրդին, ինչպես հաճախ կրկնում են։ Հայ ժողովուրդը անօրգանական առարկա չէ, որին հնարավոր է անկանոն այս ու այն կողմ տեղաշարժել, փրկել կամ էլ չփրկել։ Պարզապես այն գոյություն է ունեցել, ոչնչացել ու վերածնվել է և իր հետ միասին գոյության իրավունք է տվել իր պատմական ուղեկցին՝ Հայ առաքելական եկեղեցուն։ 

Հիմա 21-րդ դարն է, որտեղ իրենց գոյությունը շարունակում են ինչպես հայ ժողովուրդը, այնպես էլ եկեղեցին։ Այս կառույցը կա՝ ուզենք թե չուզենք, միևնույն է կա ու վերջ։ Իսկ եթե կա, ապա պետք է հաշվի նստենք դրա հետ՝ հեռանկարում ունենալով այն հանգամանքը, որ եկեղեցու չլինելիությունը պայմանավորված է ժողովրդի հետ փոխհարաբերությունների խզմամբ։ Այսինքն եկեղեցին կդադարի գոյություն ունենալ, երբ խզում արձանագրվի։ 

Կարծում եմ շարադրանքի ընդհանուր միտքը հասկանալի է և արդեն իսկ կարող ենք անցնել հետևությունների փուլին, որտեղ կենտրոնական է հետևյալ հարցադրումը․ կառավարող թիմն ու անձամբ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը արդյոք հասկանո՞ւմ են իրերի այս դասավորությունը։ Իմ համոզմամբ ոչ միայն չեն հասկանում, այլ նաև հարցին չեն կարողանում նայել հավաքականության և պետության տեսանկյունից։ Եթե հասկանային, ապա Ամենայն հայոց կաթողիկոսն ու Առաքելական եկեղեցին չէին ենթարկվի այն խայտառակ հարձակմանը, որը կազմակերպված էր անմիջապես վարչապետի և նրա մտերիմ շրջանակի կողմից։ Դա պարզապես լկտիություն էր  և անհաշվենկատ տղայություն, որի հետևանքները կարող են շատ ծանր լինել։ «Քոչարյանական վախերով» տառապող վարչապետը ամենայն հավանականությամբ կորցրել է ադեկվատությունն ու հատում է բոլոր հնարավոր կարմիր գծերը։ Պարզապես չէր կարելի այդպես վարվել, չէր կարելի ու վերջ։ Կան բաներ, որոնք իսկապես կարևոր են, որոնք վերանձնային տիրույթում են՝ եսասիրական գայթակղություններից անդին։ 

Սխալվելու չնչին հավանականությամբ վարչապետը տառապում է «Պապ» թագավորի բարդույթով և կարծում է, թե կարող է եկեղեցու հետ ուղիղ առճակատման միջոցով արդյունքներ արձանագրել։ Հասկանում եմ, Փաշինյանը մի քանի պատմավեպեր է կարդացել և տպավորվել Պապ թագավորի չափազանցված կերպարով։ Փաշինյանի իմացությունը սահմանափակվում է պատմավեպերի տիրույթում և նա խորապես չի պատկերացնում իրերի իրական դասավորությունը, չի հասկանում միջնադարի և 21-րդ դարի տարբերությունը, ավատատիրական հասարակարգի առանձնահատկությունները, նույնիսկ չի էլ տարբերակում միջնադարյան թագավորությունն ու հանրապետությունը։ 

21-րդ դարը չափազանց բարդ դարաշրջան է, բարդ ու անկանխատեսելի են նաև հանրությունները, դրանց սոցիալական կապերն ու մշակութային կերպափոխումները։ Չի կարելի արդի աշխարհին նայել պատմավեպի վարդագույն ակնոցներով, չի կարելի հակաինտելեկտուալ արկածախնդրությամբ հավաքականությանը ցնցումների ենթարկել ու կանգնեցնել ներքին խորը հակամարտության առջև։ Տեսնես կաթողիկոսին հեգնող այն մամուլի խոսնակը կհարցնի՞ իր ղեկավարին, թե նրա ինչի՞ն էր պետք եկեղեցու հետ բախվել հատկապես այն ժամանակ, երբ առանց այն էլ շրջապատված է հակառակորդներով։ Նույնիսկ երբեմնի դաշնակիցներն են ցանկանում կործանված տեսնել նրան։ 

Իսկ հիմա վերջաբանի փոխարեն փորձեմ ներկայացնել այն առաջարկությունը, որի մասին արդեն տևական ժամանակ է, ինչ մտածում եմ։ Վստահաբար եկեղեցին և պետությունը պետք է անջատ լինեն։ Սա հանրապետության և ժողովրդավարության անքակտելի սկզբունքներից մեկն է։ Բայց այս ամենի հետ զուգընթաց պետությունն ու եկեղեցին պետք է ունենան նաև դաշնակցային հարաբերություններ։ Խոսքը կլանային փոխհարաբերությունների մասին չէ, այլ ինստիտուցիոնալ փոխգործակցության։ Աշխարհիկն ու հոգևորը, առանց սերտաճելու և մեկը մյուսին իշխելու գայթակղության, պետք է հանդես գան համերաշխության և ներդաշնակության դիրքերից։ Իսկ այս նպատակին հասնելու համար արդեն իսկ արդիական է դարձել հանրային պայմանագրի կնքումը։ Պետությունն ու եկեղեցին պետք է փոխգործակցության փաստաթուղթ ունենան, որտեղ հստակ կամրագրվեն ազդեցության ոլորտներն ու համատեղ աշխատանքի սահմանները։ Մենք պետք է հրաժարվենք Կաթոլիկ եկեղեցու մոտեցումից, որը ենթադրում է հոգևոր և աշխարհիկ իշխանությունների ամբողջական տարանջատում և եկեղեցու՝ առանձին պետության կարգավիճակով գոյություն ունենալու հնարավորություն։ Ի սկզբանե Հայ առաքելական եկեղեցին զարգացել է հենց այս տրամաբանությամբ, ինչի հետևանքով 1441 թ․-ին Էջմիածնում վերջնականապես կյանքի է կոչվել «Հայկական Վատիկանի» մոդելը։ 

Սրա փոխարեն մեր միջավայրում պետք է կյանքի կոչվի բյուզանդական մեթոդը, որի համաձայն պետությունն ու եկեղեցին  շարունակում են տարանջատված մնալ, բայց այդ տարանջատվածությունը չի կարող փոխակերպվել խզման և առանձին կարգավիճակի սահմանման։ Այսինքն, պահպանելով ինքնավարությունը՝ եկեղեցին, այնուամենայնիվ, շարունակում է ծառայել պետությանն ու ընդունել աշխարհիկ իշխանության գերագահությունը։ 

Բյուզանդական կամ էլ Ուղղափառության այս մոտեցումը 21-րդ դարի մեկնաբանությամբ և մարմնավորմամբ պետք է գործարկվի նաև արդի Հայաստանում։ Հանրապետությունը պետք է անշեղորեն պահպանի իր ժողովրդավարական (աշխարհիկության, խղճի ազատության, գաղափարական պլյուրալիզմի և սահմանադրականության) արժեքները։ Այդ ամենի հետ զուգընթաց պետությունը եկեղեցուն պետք է դիտարկի որպես իր սերտ գործակիցն ու ընկերը։ Նույնը հակառակը՝ եկեղեցին մի կողմից պետք է պահպանի իր ավանդույթներն ու վարդապետությունը, իսկ մյուս կողմից  հարգի աշխարհիկ պետության գաղափարն ու դառնա դրա զինակիցը։ Եվ ամենակարևորը՝ այս ամենի կյանքի կոչման համար անհրաժեշտ է հստակ ձևակերպել տարանջատվածության սկզբունքը, որի հիմքի վրա բացառվում են մեկը մյուսին իշխելու, ներքին գործերին միջամտելու և դոգմատիկ բարոյականությունը տիրապետող դարձնելու բոլոր փորձերը։ 

Հայկական Քրիստոնեությունը կարող է միահյուսվել հայկական ժողովրդավարության հետ և դա ամենաարդյունավետ ճանապարհն է, քանի որ մենք ուշացել ենք Ռեֆորմացիայի գնացքից և դժվար էլ կարողանանք հասնել։ Միգուցե այս ուշացումն էլ իր հերթին կանխամտածված հապաղում է, ինչպես՝ 451 թ․-ի  երկաբնակության մերժումը։ 

Ցավոք սրտի կառավարող թիմն ինտելեկտուալ տեսանկյունից պատրաստ չէ բարդ հարցերի վերաբերյալ լուրջ դատողություններ անել։ Վարչապետը Քոչարյանից այն կողմ ոչինչ չի տեսնում, ավելի շուտ աշխարհը տեսնում է հենց Քոչարյանի միջոցով։ Գործ ունենք պատմավեպի արդի բեմականացման հետ, որտեղ Փաշինյանը բարի հերոսն է, իսկ Քոչարյանը էլ նրա հակահերոսը։  Այս պարզունակ և զավեշտալի ընկալումների հետևանքով պետական շահը փոխարինվում է մեկ մարդու բարդութավորված եսասիրությամբ։