Ոսկորների վավերագրություն

Պատուհանը բացեցի, հայրս ծանր շունչ քաշեց։ Ծխում էր, հետո ընկավ բազմոցին ու ոտքերը հանեց վեր, գուլպաների տհաճ քրտնահոտը հասավ քթիս։ Կուզեի ասել՝ գնա ոտքերդ լվա, գուցե հոգնել ես օրեր շարունակ կոշիկներով շրջելուց։ Ոչինչ չասեցի, աչքերումս հորս հասակն ավելի մեծացավ։ Ծերացել էր, խեղճացել, այտերի փոսիկներում վտիտ տխրություն էր իջել։ Մենք գրեթե չէինք շփվում, ճաշում էինք մի սեղանի շուրջ ու աննկատ հեռանում։

Հայրս խիստ մահմեդական էր, մորուքի տակից ոչ մի անգամ ժպիտ չկարողացանք գտնել, ոչ մի անգամ չէր խոսում իր նախնիներից։ Տատիս ննջարան մտնում էր երբեմն՝ կամացուկ որպիսությունն իմանալու, ու գնում իր գործերի հետեւից։

Մենք մի փոքր նպարեղենի խանութ ունեինք, ուր վաճառում էինք համեմունքներ ու անուշեղեն։ Հիշում եմ՝ կեսօր էր, մի կին մոտեցավ խանութի դռանը, բայց չմտավ խանութ, կանգնեց երկար, նայեց հորս կողմն ու հեռացավ։ Հայրս զարմացավ, սակայն ձեւացրեց, թե չի տեսնում։ Կինը տարբերվող արտաքին ուներ՝ լայն ճակատ, մեղրագույն աչքեր։ Նման արտաքին ուներ նաեւ տատս. տարօրինակ նմանություն։ Երբ վերադարձանք տուն, ես հորս ոչինչ չհարցրի, նա շարունակ ծխում էր։

Հայացքս քարացել էր ծխամորճին, ասես ծխի հետ մի անորոշ սարսափ էր դուրս հորդում։ Հայրս չքնեց այդ գիշեր, շուռումուռ եկավ, մինչեւ արեւի առաջին ճառագայթն առավոտվա հետ ընկավ ներս:

***
Ստամբուլը բազմատար, միջմայրցամաքային քաղաք է: Այստեղ ուսապարկերով զբոսաշրջիկները միշտ շատ են, նրանք փնտրում են անցյալը կամ ներկան, կամ մի բան, որն իրականում չկա:

Ինձ թվում է` քաղաքը հոգնել է մարդկանց հոսքից, մի օր կբացի բերանն ու կգոռա.

- Հերիք է, հեռացե՛ք:

Ամեն օր սնկի նման աճում են շենքերը, ու քաղաքի ուսերն ավելի են ծանրանում ավելորդ բեռից: Թանգարաններում շրջող մարդիկ հիանում են անցյալի հետքերով, նրանք բավարարված են, որ նորը գտան կամ բացահայտեցին: Թեկուզ գտածոն մամոնտ չէ, այլ հնության թփերի տակ ծածկված մի մզկիթ: Որքան շատ լինեն հիացողները, այնքան անցյալից գտնված իրը մեծ արժեք կստանա, ու բոլոր հավաքվածները կցնծան մի խելագար քրքիջով` չտեսնելով միայնակ մարդուն, որն ապրում է կողքի փողոցում կամ էլ նստած է թանգարանի շքամուտքի աստիճաններին:

Ավելի ու ավելի անտանելի մենակ է դառնում մարդը, ուղղակի մարդը, որի անցյալը ո՛չ ներկայի մեջ է, ո՛չ էլ ապագայի: Ես որոշել եմ այս քաղաքի մանիֆեստը գրել մեռնելուցս հետո, Բեյօղլուի Իստիկլյալ փողոցի իմ տան պատին: Գրել ու ջնջել կամ թողնել, որ մեկը գա ու ջնջի, գուցե՝ անձրեւը. Ալլահն ինչպես հարմար է գտնում, թող այնպես էլ լինի:

Գրասենյակս մոտ է տանս, ես իրավաբան եմ ու մի քիչ գրող:

Դուք, հավանաբար, հիշում եք հորս ու տատիս, նրանք վաղուց մեռել են, կամ ես եմ սպանել նրանց իմ մեջ, չգիտեմ`ո՞րն է գերագույն մեղքը` չգործա՞ծը, թե՞ գործածը:

Ղուրանից բացի, ոչ մի կրոնական գիրք չէի կարդացել, մինչեւ այն օրը, երբ հայրս մեռավ:

Նա Հուսեյին Օղլին էր, ոչինչ չասող մի վաճառական` հաստ բեղերով, կնճռոտ դեմքով, որի դեմքին յուրահատուկ միայն աչքերն էին:

Իսկ ես հորս նման չէի ո՛չ արտաքնապես, ո՛չ էլ բնավորությամբ, ասում են` քրդական արյունն ավելի գերիշխող է թրքականի հանդեպ (մայրս քուրդ էր):

Հորս կոպտությունը չէր սահմանափակվում սեղանին բռունցքով հարվածելով, նա մորս պարբերաբար ծեծում էր` գլխամազը փաթաթելով ձեռքերում:

Ես գաղտնի հետեւել եմ մորս ծեծին ու երբեմն հորս հարվածները զգացել մաշկիս։ Մայրս քար էր կամ գուցե լեռ, չեմ կարող ասել: Աչքերում հավաքական կնոջ լռություն ուներ, մի բան, որ քչերն ունեին այն օրերի ընթացքում:

Ես մտովի հաճախ պատկերացրել եմ մորս խճանկարը, հավաքել բոլոր կտորները մարմնի մասերի ու լաց եղել դրանց վրա:

- Ազա, բեբեքիդ վերցրու, գնա՛ աչքիցս,- գոռում էր զայրացած հայրս` չնկատելով իմ ու քրոջս վախվորած հայացքները:
Մեր տան վարագույրը դարչնաբույր ծոպեր ուներ, մորս գանգրահեր մազերի նման հեշտորեն ծածանվում էր քամուց:

Մանկությանս ամենասիրելի արարողակարգը վարագույրի հետեւում ծպտվելն էր, ինձ թվում է՝ մանկությունը միակ տեղն է, ուր կա՛մ մեզ են պաշտպանում, կա՛մ ինքներս մենք ենք ձգտում դրան։ Գուցե հիմա ամենաշատը կարիք ունեմ վարագույրի հետեւում ծպտվելու, քան առաջ, գուցե հիմա ժամանակն է անցյալի ոսկորները մեկընդմիշտ թաղելու` սրբելով լռության սարդոստայնները, բացելով լոգարանի ծորակը: Կյանքը ժանգոտվում է խողովակներում, կյանքը հոսող ջուր է, ունի նաեւ հիշողություն:

Ես ոչինչ չգիտեի իմ մասին, ընդամենը՝ Այշե Օղլի, մի հասարակ կին, որին հետաքրքրում էին կանանց իրավունքները, որն իր մոր ծեծված դեմքին նայելով՝ տեսել էր մյուս կանանց տառապած հոգիները, որոնք չէին ուզում մեռնել, այլ ապրել քաղաքակիրթ աշխարհին վայել պերճանքներով։ Հորս հետ երբեք չվիճեցի, չնայած հանդուրժում էի նրա գոյությունը։

Ես՝ իրավաբան, մի կեսով՝ քուրդ, մյուսով՝ թուրք, իսկ այն մյո՞ւսը․․.

Բացեցի ծորակը, ջուրը խշշոցով թափվեց: Սկզբում՝ ժանգ, հետո՝ լիքը արյուն, հետո՝ ոչինչ․․․

Մայրս ցնցոտիներով շրջում էր փողոցում, կիսալուսին էր դարձել: Աչքերն ամբողջովին կապտուկներով էին թաթախված: Մարմնի մեջ անապատ էի տեսնում, կրծքերը քրքրվել ու դուրս էին թռել մաշված վերնաշապիկի տակից: Գրկին քույրս էր, ձեռքին` ես, վազում էինք, վազում էինք՝ չիմանալով, թե ուր: Մայրս կծում էր իր լեզուն, ես` մորս ձեռքը, ու ցավն ավելի մեծացավ, երբ քրոջս հոշոտված դիակի շուրջ հավաքվեցին ճանճերը:

Ես Ալլահին չտեսա, սակայն նա տեսավ ինձ: Երբ չես փնտրում Աստծուն, նա գտնում է քեզ: Կիսալուսինը դանդաղ հալվեց, մայրս չկար, քույրս չկար․ միայն ես էի:

Տատս ականջիս ասաց` անցյալն է վերադարձել: 

***
Տատիս մահվանից տասը տարի, իսկ հորս մահվանից յոթ տարի անց` մեղրագույն աչքերով մի կին սեղմեց դռանս զանգի կոճակը. ինքնությունս էր:

Վախվորած նայում էր դեմքիս ու քայլ չէր անում: Հետո եկավ ներս, թեյ հյուրասիրեցի, մի քիչ զրուցեցինք դեսուդենից: Մի պատռված նկար ուներ գրպանում, հազիվ կարողացավ հանել ու ցույց տալ.

- Աշխեն անե...

Տատիս առաջին ամուսնությունից ծնված հայ աղջիկն էր. ապրում էր Վանում:

Պապս արգելել էր բոլորին՝ շփվել նրա հետ:

Գրողը տանի, տատս հայ էր, ինչ-որ մի ժամանակ ապրած քրիստոնյա Աշխենը, որի հայկական ինքնության միակ անձնագիրը նոր իրականությունս է արդեն:

Ծանոթագրություն.
Անե - թուրքերեն` մայրիկ
Բեբեք - թուրքերեն` երեխա

ՀԳ. Էսսեն գրվել է Մշակութային մարդաբանության թուրք դոկտոր Այշեգյուլ Ալթնայի եւ իրավաբան Ֆեթհիյե Չեթինի «Թոռները» վկայությունների գրքի ազդեցության արդյունքում, որը ստեղծվել է Թուրքիայում իսլամացած հայերի շառավիղների վկայությունների հիման վրա, որոնք կյանքի տարբեր փուլերում անակնկալ բացահայտել են իրենց հայկական ինքնությունը: Ֆեթհիյե Չեթինը, որը թուրք գրող լինելուց բացի նաեւ իրավաբան է, 2004 թվականին հրատարակեց «Մեծ մայրս» գիրքը, ուր նա պատմում էր մորական տատի՝ Հրանուշի՝ Հայոց մեծ եղեռնից հետո ունեցած ծանր ոդիսականի մասին։ Գիրքը մեծ արձագանք գտավ հայկական ինքնության որոնումներով հետաքրքրված մարդկանց կողմից, եւ շատերը համարձակություն ունեցան իրենց կենսագրական պատմությունը պատմելու, երկար ժամանակ լռած ձայնը հնչեցնելու «Թոռները» գրքում։

Գրքում Այշեգյուլ Ալթնայը եւ Ֆեթհիյե Չեթինը հարյուր հազարավոր ճակատագրերից ներկայացրել են ընդամենը 24-ը, որոնք, անկախ բազմաթիվ տարբերություններից, զուգահեռվում են՝ տալով նախնիների հետքերով քայլող մարդկանց ներաշխարհի ու  ճակատագրերի իրական պատկերը։ «Թոռները» հետաքրքիր, արժեքավոր գիրք է՝ գեղարվեստական զեղումներից հեռու, սակայն ճշմարտության ներկայացման դիտակետից՝ նոր փաստեր առաջ բերող։ Շատերն ընդունել են իրենց հայկական ինքնությունը, իսկ ոմանք այդ իրողությամբ հաշտ ապրելու ուղիներ են փնտրում։ Ինչեւէ, սա Հայոց եղեռնի մասին գիրք չէ, այլ դրանից բխող հետեւանքների, որոնք հանգում են որոշակի ելքերի`անցանկալի կամ ցավոտ։ Գրքի հայերեն հրատարակությունը լույս է տեսել 2011 թվականին` Լիլիթ Գասպարյանի թարգմանությամբ, իսկ էլեկտրոնային տարբերակով հասանելի է դարձել 2020 թվականից` նրա իսկ նախաձեռնությամբ։

Հաս ՉԱԽԱԼՅԱՆ
«Մշակութային Հրապարակ» ամսաթերթ