Բաց նամակ Սերգեյ Լավրովին

Ռուսաստանի Դաշնության արտաքին գործերի նախարար Ս. Վ. Լավրովին

Հարգելի Սերգեյ Վիկտորովիչ, Լեռնային Ղարաբաղի խնդրի կարգավորման Ձեր պլանը Ռուսաստանի Դաշնության, Ադրբեջանի նախագահների եւ Հայաստանի վարչապետի 9 նոյեմբերի 2020թ. համատեղ հայտարարությամբ սրընթաց կյանքի կոչվեց, կարող եք տոնել:

Բարձր գնահատելով ՌԴ ձգտումը ռազմական գործողությունների դադարեցման, ԼՂՀ (Արցախի Հանրապետություն) խաղաղապահ ուժերի տեղակայման ուղղությամբ՝ միաժամանակ շեշտենք, որ այդ համաձայնագիրը պարունակում է մեծաթիվ հակահայկական դրույթներ, որոնք մինչ նրանց կիրարկելը պետք է պարզաբանվեին եւ ենթարկվեին փոխհամաձայնեցման: Օրինակ, Քելբաջարում սկսված է ադրբեջանական փախստականների բնակեցումը, այն դեպքում, երբ 1992-94 թվականներին այնտեղ բնակեցվել են հայ փախստականները՝ Ադրբեջանական ԽՍՀ Շահումյանի շրջանից, 98% հայ բնակչությամբ, որոնք կորցրել են իրենց ողջ ունեցվածքը եւ նոր տեղում (Նոր Շահումյան) կառուցել են տներ: Այժմ նրանց ստիպել են լքել նաեւ այդ տները: Որտե՞ղ է տրամաբանությունը եւ Ռուսաստանից Հայաստանի եւ Ադրբեջանի տխրահռչակ «հավասարահեռավորվածությունը»: Պահանջեք, վերջապես, նրանց վերադարձնեն Շահումյանի շրջան: Նման բախտի են արժանացել Նոր Մարաղա, Նոր Կարմիրեվան եւ այլ Նոր…. բնակավայրերը:

Ըստ համաձայնագրի՝ բոլոր ուղղություններով ճանապարհային հաղորդակցությունները պետք է ապաշրջափակվեն, սակայն ողջ աշխարհի հայերի նվիրատվությունների հաշվին վերջին տարիների ընթացքում կառուցված Վարդենիս (Հայաստան)-Քելբաջար-Մարտակերտ (ԼՂՀ) հոյակապ մայրուղին այժմ շրջափակված է Քելբաջարից մինչեւ Դադիվանք, եւ Մարտակերտի ու հարակից շրջանների բնակիչները գործնականում զրկված են Հայաստան մուտք գործելու հնարավորությունից:

Չկա հստակություն 2020թ. պատերազմի հետեւանքով ԼՂՀ Հադրութի, Մարտակերտի, Մարտունու, Ասկերանի շրջաններից փախստական դարձած բնակչության՝ իրենց հարազատ բնակավայրերը վերադառնալու հնարավորության եւ ժամկետների վերաբերյալ: 

ОБСЕ Մինսկի խումբը, որը ստեղծվել է Լեռնային Ղարաբաղի խնդիրը բանակցային ճանապարհով լուծելու համար, պարտավոր էր անմիջապես գործնականորեն արձագանքել ԼՂՀ-ում պատերազմին, խստորեն դատապարտել Թուրքիայի վարքագիծը, Եվրամիության եւ ՄԱԿ-ի առջեւ բարձրացնել Թուրքիային պատասխանատվության ենթարկելու եւ խստագույնս պատժելու հարցը՝ ԼՂՀ դեմ պատերազմ հրահրելու, ռազմական գործողություններ ծրագրելու ու ղեկավարելու, Ադրբեջանին ժամանակակից հարձակողական զինատեսակներ տրամադրելու, մի քանի հազար տեռորիստներ ներգրավելու համար:

Ռուսաստանի եւ Թուրքիայի հերթական եղբայրացումը խանգարեց դրան, եւ հազիվ թե Մինսկի խմբից կարելի է սպասել որեւէ օգտակար բան:

ՌԴ ղեկավար շրջանակները եւ զանգվածային ինֆորմացիայի միջոցները գտնում են, որ լեռնայինղարաբաղյան խնդիրն իբր ծագել է 1988 թվին՝ Սումգաիթից հետո, եւ 2020թ. պատերազմը հետապնդել է նպատակ՝ վերադարձնել «Ադրբեջանին պատկանող տարածքները», որոնք կորսվել են 1992-1994 թվերին՝ ղարաբաղյան առաջին պատերազմի ընթացքում: Սա կանխակալ կարծիք է, ստորեւ ցույց կտրվի, որ այն չի համապատասխանում իրականությանը, քանզի Լեռնային Ղարաբաղի խնդիրը ծագել է 1918թ., երբ Թուրքիայի ջանքերով կազմավորվել է նախկինում անհայտ Ադրբեջանի Հանրապետություն պետությունը: Լեռնային Ղարաբաղի խնդիրը միջազգային հարաբերությունների եւ միջազգային իրավունքի հնագույն խնդիրներից է, որը հետեւանք է խնդրի էության խեղաթյուրման եւ թուրք-ադրբեջանական առայսօր չսանձված ստի, անամոթ ստի:
Առկա է Մոսկվայում հրատարակված փաստաթղթերի ունիկալ ժողովածու, որը ստեղծել է Ձեր թբիլիսյան հայրենակից, МГИМО-ի շրջանավարտ, իրավաբանական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր, միջազգային իրավունքի ճանաչված մասնագետ Յուրի Բարսեղովը (Нагорный Карабах в международном праве и мировой политике, документы и комментарии. Москва, Кругь, 2008, Том I (842 документов, 943 стр.), Том II - комментарий)։

Հիմնվելով այդ փաստաթղթային ժողովածուի վրա՝ ցանկության դեպքում (որն անչափ կարեւոր է) կարելի է կազմել բոլոր առումներով հավաստի պատկերացում Լեռնային Ղարաբաղի խնդրի վերաբերյալ, եւ յուրաքանչյուրը, ով ցանկանում է զբաղվել դրանով, պարտավոր է ծանոթանալ այդ ժողովածուի փաստաթղթերի հետ:

Իմ մասնագիտությունը հենվում է հետեւյալ անխախտելի սկզբունքի վրա․ եթե կարելի է բերել թեկուզ մի օրինակ (նուրբ իրականացված էքսպերիմենտ), որը հակասում է Ձեր պնդմանը, ապա Ձեր պնդումը սխալ է, եւ այն անհրաժեշտ է դեն նետել: Այդ պատճառով անմահ են Ձեզ հայտնի Պյութագորասի թեորեմը, Արքիմեդի, Նյուտոնի օրենքները, Մենդելեեւի աղյուսակը եւ բազմաթիվ այլ հայտնագործություններ, որոնք ապահովեցին քաղաքակրթության զարգացումը:

Հենվելով նշված ժողովածուի փաստաթղթերի վրա՝ կաշխատեմ ներկայացնել ղարաբաղյան խնդրի բուն էությունը: Հնարավոր է, որ ես Ձեզ՝ մեծավաստակ դիվանագետիդ, հիասթափեցնեմ, քանզի որքան ինձ հայտնի է, դիվանագետների մոտ այլ մոտեցում է՝ դրված է խնդիր, այն լուծելու համար բոլոր միջոցներն արդարացված են, հաղթողներին չեն դատում….
Ղարաբաղի հայերը հանդիսանում են աբորիգեններ - Ստրաբոն, Պլուտարխ, Պտոլեմեյ եւ ուրիշներ (տես՝ документы №1 - №16):

Ադրբեջանցիների նախնիները Кара-Коюнлу («սեւ ոչխարներ») եւ Ак-Коюнлу («սպիտակ ոչխարներ») քոչվոր ցեղերն են, որոնք հայտնվել են Անդրկովկասում XV-XVI դարերում եւ չեն կարող հանդիսանալ Ղարաբաղում աբորիգեններ, ինչը նրանք պնդում են (տես՝ Босворт К. Э. Мусульманские династии. Справочник по хронологии и генеалогии. Москва. Наука. 1971. стр. 221-224)։

Միջին դարերում Ղարաբաղը գտնվել է Պարսկաստանի կազմում: Ըստ ռուսական ուսումնասիրության (док. №56)՝ «Ղարաբաղը երկիր է, որն ընկած է Արաքսի ձախ ափի եւ Քուռ գետի աջ ափի միջեւ, Մուղանի դաշտավայրից վերեւ, սարերում: Նրա գլխավոր բնակիչները հայեր են, որոնք ղեկավարվում են ժառանգաբար իրենց 5 մելիքներով կամ բնիկ իշխաններով, համաձայն գավառների թվի: Յուրաքանչյուրը կարող է ցուցադրել մինչեւ 1 հազար զինվոր: Այդ մելիքները, ըստ Նադիր շահի սահմանած կարգի, անմիջապես ենթարկվում են շահին»:

Արցախ-Ղարաբաղում իշխել են հետեւյալ խամսայի մելիքությունները («խամս» - արաբերենից՝ հինգ).
1. Գյուլիստան - տարածվում է Գանձակի (Գյանջա-Կիրովաբադ) սահմանից մինչեւ Թարթառ գետը (մոտավորապես Ադրբ. ԽՍՀ Խանլարի եւ Շահումյանի շրջանները)։
2. Ջրաբերդ - տարածվում է Թարթառ գետից մինչեւ Խաչեն գետը (Քարվաճառ (Քելբաջար), ԼՂՀ Մարտակերտի շրջանի հյուսիսային եւ կենտրոնական մասերը)։
3. Խաչեն - տարածվում է Խաչեն գետից մինչեւ Բալուջա գետը (ԼՂՀ կենտրոնական մասը)։
4. Վարանդա - տարածվում է Բալուջա գետից մինչեւ Դիզափայտի լեռնային գոտին (ԼՂՀ Ասկերանի, Շուշիի եւ Մարտունու շրջանները)։
5. Դիզակ - տարածվում է այդ սարերից մինչեւ Արաքս գետը (ԼՂՀ Հադրութի, Բերդաձորի, Կովսականի, Կորյագինո-Ֆիզուլիի շրջանները):

Նրանք օգտվել են լրիվ ազատությունից, Պարսկաստանին հարկ են վճարել եւ բանակին մատակարարել են ղարաբաղյան հայտնի ձիեր: Այդ հինգ հայկական իշխանությունները, լինելով անմիջական հարեւաններ, կազմել են մեկ ամբողջություն եւ հարատեւել են մինչեւ ռուսական տիրապետության հաստատումը՝ 1813թ. միացումը Ռուսաստանին: 

Մելիքների միասնականությունը խաթարելու ձգտմամբ, պարսիկ շահին հաջողվեց ստեղծել երկպառակություն նրանց միջեւ, հատկապես մելիքներից ամենահզորի՝ Շահնազար Երկրորդի եւ մյուս չորսի միջեւ: Շահնազար Երկրորդն օգնության կանչեց եւ դաշինք կնքեց քոչվոր սարըջալը ցեղի առաջնորդ Փանահի հետ եւ համաձայնեց, որ նա բնակվի իր պապենական կալվածքում՝ Շուշիի ամրոցում: Այսպիսով առաջին անգամ Ղարաբաղ մուտք գործեց տրոյական ձի: Շահնազար Երկրորդի՝ Միխայիլ Գորբաչովի նախկին օգնական Գեորգի Շահնազարովի եւ կինոռեժիսոր Կարեն Գեորգիի Շահնազարովի նախապապի կոպիտ սխալը շատ թանկ նստեց եւ առայսօր ճակատագրական դարձավ Լեռնային Ղարաբաղի համար:
Շարունակելի

Լենսեր Աղալովյան
ԳԱԱ ակադեմիկոս, 
Ֆիզմաթ. գիտ. դոկտոր, պրոֆեսոր