«Թուրքիայի երկդիմի քաղաքականությունը պետք է մերկացնել»

«Թուրքիայի երկդիմի քաղաքականությունը պետք է մերկացնել»

Հատվածներ “Дни сквозь строчки Из рабочих дневников Карена Демирчяна” գրքից, Թուրքիային եւ հայոց ցեղասպանությանը վերաբերող գրառումներից:

27.10.1982թ. Հայեցակարգ։

Թող նրանք, ովքեր պահանջում են հողերը (Արեւմտյան Հայաստանի), նախ իրենք վերաբնակություն հաստատեն նախնիների հողում (առաջին հերթին՝ դաշնակները): Եվ թող հարցը հետեւյալ կերպ դնեն․ եթե թուրքական կառավարությունն իրոք ցանկանում է հասնել հայերի հետ բարեկամության եւ եղբայրության, թող թույլատրի իրենց` նախնիների հողում վերաբնակություն հաստատելու ցանկությունն իրագործել: Իսկ հայերը, եւ սա առաջին հերթին վերաբերում է դաշնակներին, թող կազմակերպեն այդ վերաբնակեցումը: Այդտեղ կարելի է օգտագործել նաեւ Հելսինկյան համաձայնագրերը: Այդ ինչո՞ւ հայերը կարող են վերաբնակություն հաստատել, հայրենադարձվել Խորհրդային Միություն, իսկ Թուրքիա չեն կարող: Պարոնայք դաշնակները պետք է ժողովրդին պատասխան տան: 

Հայրենիքը պետք է ստեղծել, բարեկարգել, եթե, իհարկե, ի զորու եք ստեղծել, ոչ թե միայն հայրենիքից օգտվել: 

26.01.1984թ.  Յու Ե. Խոջամիրյան - Թուրքիային էլեկտրաէներգիա վաճառելու մասին: Ես առարկեցի: Ցուցում տվեցի ավելի մանրամասն զեկուցել Ֆադեյ Սարգսյանի, Հակոբջանյանի հետ: Մենք պետք է հզորություններն ընդլայնենք այն հաշվարկով, որ 1995-ին արդեն դեֆիցիտ չունենանք: Մենք էլեկտրաէներգիայի ավելցուկներ չունենք: 

28.06.1984թ.  Սմիրտյուկով Մ. Ս. - ընկեր Լ. Պ. Ռյաբովի անլուրջ պահվածքի մասին:
21/VI-ին Ռյաբովը զանգահարեց եւ ասաց, որ բանակցությունների է մեկնում Թուրքիա` ավելացնելով, որ թուրքական կողմն իրեն հրավիրում է Ախուրյանի ջրամբարի պաշտոնական բացմանը: Խնդրում էր, որ դրան մասնակցեմ կամ Ջրային տնտեսության նախարարին ուղարկեմ: Ավելացրեց, որ հիշել է 1915-ի մասին իմ պատմածը (երբ ժամանել էր Երեւան), դրա համար է զանգում: Ես իրեն ասացի, որ թուրքերը ցանկանում են մեզ սադրել: Նրանք Ա. Ն. Կոսիգինին էլ երեք անգամ հրավիրել էին ջրամբարի հիմնարկման արարողությանը, բայց Կոսիգինը խուսափեց գնալուց` հաշվի առնելով Ցեղասպանության պատմությունը: Այժմ, երբ Թուրքիան իրեն շատ վատ է պահում ԽՍՀՄ-ի եւ հանրապետության նկատմամբ (նրանց հակահայկական կամպանիաները), ես կտրականապես առարկում եմ:

Մենք պետք է ցույց տանք մեր վերաբերմունքը թուրքական սադրանքներին` մի կողմից քաղցր-մեղցր բառեր բարիդրացիության մասին, մյուս կողմից` «Փերշինգների» տեղակայում (ամերիկյան միջին հեռահարության հրթիռներ, որ տեղակայվել են Թուրքիայում գտնվող ՆԱՏՕ-ի բազաներում): Դա անընդունելի է: Ռյաբովն ասաց, որ իմ կարծիքը կհայտնի Կենտկոմին (ԽՍՀՄ Կոմունիստական կուսակցության Կենտրոնական կոմիտե), կցանկանար դա գրավոր անել, բայց բանավոր կասի: Ես ասացի, որ հետո ինձ տեղյակ պահի:

Իրականում, Կենտկոմում ոչինչ չասելով՝ ներկայացրել էր առաջարկություն, եւ 27/VI-ին Քաղբյուրոն որոշում էր կայացրել ջրամբարի պաշտոնական բացմանը Ռյաբովի մասնակցության մասին (ընդ որում՝ որոշումը ՀԿԿ Կենտկոմ` մեզ, չէր ուղարկվել): 

Այդ մասին իմացա հունիսի 27-ին, դրա համար 28/VI-ին մնացի Մոսկվայում:
Եղա ընկեր Ռ. Ա. Ուլյանովսկու մոտ 28.06.1984թ․-ին։ Նա ասաց, որ Ռյաբովն իրեն չէր դիմել, եւ ինքը համամիտ է ինձ հետ: Ասացի` Թուրքիայի հետ պետք է զգոն լինել. նրանք հակախորհրդային քաղաքականություն են վարում (ինչո՞ւ ենք մենք այնտեղ զարգացնում ծանր արդյունաբերությունը, չէ՞ որ մետաղը, որ նրանք մեզնից ստանում են, օգտագործվելու է արկերի մեջ` ԽՍՀՄ-ի դեմ): Ինքն ասաց, որ սատարում է իմ առաջարկին: 

Ընկեր Բ. Ն. Պոնոմարկովի մոտ - ինքը սատարեց իմ դիրքորոշմանը: Ես ասացի, որ Թուրքիայի հետ պետք է վարել զգոն, աչալուրջ քաղաքականություն: Առեւտուր անել կարելի է: Բայց պետք է ավելի հեռուն նայել: Չի կարելի այնտեղ ծանր արդյունաբերություն զարգացնել: Թուրքիայի երկդիմի քաղաքականությունը պետք է մերկացնել: 
Ռուսակով Կ. Դ. - աջակցեց իմ դիրքորոշմանը:
Գրոմիկո Ա. Ա. (ԽՍՀՄ ԱԳ նախարար) - աջակցեց իմ դիրքորոշմանը: Ես ասացի, որ Քաղբյուրոյի որոշումը չեղարկել հնարավոր չէ եւ առանձնապես հարկավոր էլ չէ: Ի վերջո, ջրամբարը համատեղ կառույց է, դրա գործարկումը՝ այսպես, թե այնպես, պետք է ձեւակերպվի: Բայց դա պետք է անել աշխատանքային կարգով, առանց հանդիսավորության: 
Դրա համար ես առաջարկեցի. 
1) Միտինգներ, հավաքներ (որ ցանկանում էր ընկ. Ռյաբովը) չանել:
2) Ոչ մի ելույթ կամ հարցազրույց Ռյաբովի կողմից:
3) ԽՍՀՄ մամուլը, հեռուստատեսությունը հաղորդում չեն տալիս:
4) Ընկ. Ռյաբովը մասնակցում է որպես ներկայացուցիչ, ով աշխատանքային կարգով ձեւակերպում է ջրամբարի թողարկումը:
Ա. Ա. Գրոմիկոն համաձայնեց իմ ասածին եւ հանձնարարեց ընկ. Կոմպլեկտովին կողմնորոշել Թուրքիայում մեր դեսպանին ու ընկ. Ռյաբովին: Երեկոյան ընկ. Կոմպլեկտովը հաղորդեց, որ դա արված է:

22.10.1984թ.  Ընկ. Ն. Ա. Տիխոնովի մոտ (Ֆադեյ Տ. Սարգսյանի հետ) - ցույց տվեցի նոր attaché case-երը` շիֆր-փականով, եւ շոկոլադե հավաքածուները: Ուրախացավ:
Ասաց, որ օրերս մի ընկերոջ հետ է խոսակցություն ունեցել, ով ասել է, թե Հայաստանը թերեւս մեկն է այն հանրապետություններից, որտեղ ամենից շատ է կագուկանոն տիրում: 
Ես իրեն ասացի, որ ավելի լավ կլինի այցելությունը Թուրքիա հետաձգի: Իսկ եթե ամեն դեպքում գնալու է, ապա ոչ մի պարագայում չհամաձայնի մասնակցել Ախուրյանի (ջրամբարի) հետ կապված հանդիսությունների: 
Նա ասաց, որ Թուրքիայի ներկայացուցիչները մի զրույցի ժամանակ ասել են, թե բոլոր հանրապետությունները Թուրքիայի նկատմամբ լավ վերաբերմունք են դրսեւորում, բացի մեկից: 

09.01.1985թ. Ուղեւորություն Մոսկվա: 
Մ. Ս. Գորբաչովի մոտ.
- Երեւան իր այցի ժամկետի մասին: Ես խնդրեցի այցը հունվարից տեղափոխել մայիս (բայց երաշխիքով, որ կգա):…
- Փառատոնի մասին - խնդրեցի հրավիրյալների թիվը հասցնել 800-ի, նաեւ` նախապատրաստության համար ընկերների ուղարկել սփյուռքի գաղութներ: Ընդհանուր առմամբ, համաձայնեց, նամակ թողեցի: 
- Ցեղասպանության 70-րդ տարելիցի մասին (մեկ անգամ էլ անդրադարձա, ստացա համաձայնություն, որ առաջարկություն ներկայացնեմ):
- Արտերկրի հայության կողմից հանգանակված միջոցներն օգտագործելու մասին - ասաց` պետք է մի անգամ էլ մտածել: Արժե՞ մի քանի միլիոնի համար դրան գնալ: 

11.01.1985թ. Ընկ. Մ. Վ. Զեմյանինի մոտ.
Ցեղասպանության 70-րդ տարելիցին նվիրված հոդվածաշարի մասին - ինքն ասաց, որ դա տրվի ընկ. Ստուկալինին, ով ներկա էր զրույցի ավարտին։

Ընկ. Վ. Ի. Դոլգիխի մոտ.

Ցեղասպանության 70-րդ տարելիցի մասին (մոտ 30 րոպե): Վերջում կատարյալ ըմբռնում: 
Ընկ. Ն. Ի. Ռիժկովի մոտ. 
- Ցեղասպանության 70-րդ տարելիցի մասին:
- Երեւանի մասին:
- Սոցիալիստական մրցության մասին - Դրոշ (ինձ հետ էր նաեւ Ֆադեյ Սարգսյանը):

12.02.1985թ. Մոսկվա
Քարտուղարություն - Ցեղասպանության 70-րդ տարելից:
Ընդունվեց համապատասխան որոշում: Մեր առաջարկների 1-ին կետը ներկայացվում է Քաղբյուրոյի քննարկմանը:

21.02.1985թ. Քաղբյուրոյի նիստ 
Ցեղասպանության 70-րդ տարելիցը․ Կարեն Դեմիրճյան - զեկույց: Բոբկով, Գրոմիկո, Տիխոնով, Գրիշին, Զիմյանին, Չեբրիկով - (առանձին):

(ՍՄԿԿ Կենտկոմի Քաղբյուրոյի նիստում «Հայոց ցեղասպանությանն 70-րդ տարելիցի միջոցառումների մասին» հարցի քննարկում):

21.03.1987թ. Մոսկվայում: 
Եղա Ա. Ն. Յակովլեւի մոտ, զրուցեցինք մեկ ժամից ավելի:
Բարձրացրի հարցերը.
- Հիշատակի օրվա (Ցեղասպանության) հրամանագրի մասին - ճիշտ ընկալեց, ասաց՝ «գրություն ներկայացրու»:
- Անդրանիկի մասին - ասաց, որ հարեւանները նրան չեն ընդունում, համարում են դահիճ: Ես կտրականապես առարկեցի, ասացի, որ պետք չէ ազգային հերոսներին միջազգայնացնել: Անդրանիկն ազգային հերոս է, նրան ստեղծել եւ ընդունել է ժողովուրդը, եւ որեւէ մեկին իրավունք չի տրված «վետո» դնել այդ անվան վրա: Մի խոսքով, ինքն ասաց, որ հարցը պետք է համաձայնեցնել Գորբաչովի հետ: Ես ասացի, որ հարցն իր իրավասության դաշտում է, եւ ինքը կարող է լուծել: Այդ թեման այդպես էլ ավարտեցինք: 

Ցեղասպանության հիշատակի օրվա կապակցությամբ նշեց, որ իմ կողմից ճիշտ հարցադրում է կատարվում: Այդ ինչո՞ւ ԱՄՆ-ն կարող է խաղալ իր դաշնակցի հետ (դա ասաց նրանից հետո, երբ ես պատմեցի ԱՄՆ Կոնգրեսի բանաձեւերի մասին, որ ամեն տարի՝ ապրիլի 24-ին ընդառաջ, այնտեղ ընդունվում են), իսկ մենք պետք է նրբանկատություն ցուցաբերենք: Ես հիշեցրի 1985թ․ քննարկման մասին (21.02.1985թ. Քաղբյուրոյի նիստում): Ինքը ծաղրել էր Ն. Ա. Տիխոնովի դիրքորոշումը՝ ասելով. «Իսկ, ինչ է, ցեղասպանության դեմ պայքարը դասակարգային մոտեցում չէ՞»:
Խնդրի մասին ես, ընդհանուր առմամբ, խոսեցի մոտ 30 րոպե: Ինքը լիովին համաձայնեց իմ փաստարկների հետ եւ առաջարկեց գրություն ներկայացնել: Ես ասացի, որ դա կանեմ Քաղբյուրոյի անդամներից ոմանց հետ համաձայնեցնելուց հետո. նկատի ունեի Է. Շեւարդնաձեին, Վ. Չեբրիկովին, Ե. Լիգաչովին, Ա. Դոբրինինին եւ այլն: 

23.03.1987թ.  Ե. Կ. Լիգաչովի մոտ - զրույց համարյա մեկ ժամ:
Բարձրացրի հարցերը (գործերի մասին պատմելուց հետո): 

 «Հիշատակի օրվա» հրամանագրի մասին: Ինքը հարցրեց` իսկ դա արդյո՞ք անհրաժեշտ է: Ես համարյա 30 րոպե հիմնավորում էի: Նա ինձ հիշեցրեց 1985-ի Քաղբյուրոյի քննարկումը: Ես ասացի, որ, իմ խորին համոզմամբ, այն ժամանակ մի շարք ընկերներ իրենց ճիշտ չպահեցին, բայցեւ նրանց ասածն ինձ չզարմացրեց (Գրոմիկո, Զիմյանին, Գրիշին): 
Ինքն ասաց, որ հարցն ուսումնասիրման կարիք ունի, դրա համար իրեն 2-3 օր է հարկավոր: Կմտածի: «Ի՜նչ ես ասում, Կարեն Սերոբովիչ, ես եթե ֆորմալիստ լինեի, կասեի՝ «գրություն ներկայացրու», հետո այն կտոր-կտոր կանեի, բայց ես այդպես չեմ ուզում: Կմտածեմ, հետո քեզ կասեմ»:
Ես ասացի, որ հարցը հստակ է: Այն պետք է լուծել: Դա կարեւոր քաղաքական եւ բարոյահոգեբանական նշանակություն ունի: Ե՛վ մարտավարական, ե՛ւ ռազմավարական առումով շահավետ է: 

24.03.1987թ.  Վ. Մ․ Չեբրիկովի մոտ (զրույց մոտ մեկ ժամ)
«Հիշատակի օրվա» հրամանագրի մասին: Ասաց. «Մենք լիովին համաձայն ենք հարցադրման հետ»: Իր հետ հանգամանալից քննարկեցինք խնդրի բոլոր ասպեկտները: Ես ասացի, որ մյուս հանրապետությունների մոտ նախադեպ կա, իհարկե՝ ոչ բովանդակության առումով, բայց ձեւն առկա է: Աբրամովին հանձնարարեց ստուգել եւ զեկուցել:

27.03.1987թ. Է. Ա. Շեւարդնաձեի մոտ.
«Հիշատակի օրվա» հրամանագրի մասին - աջակցեց: Իմ հարցադրումը համարում է սկզբունքային եւ ճիշտ: 

Եվս մեկ անգամ եղա Յակովլեւի մոտ եւ թողեցի գրությունը: Ասաց, որ հնարավոր է աշխատանքային կարգով համաձայնեցնի: Կզանգի, եւ մենք «Հիշատակի օրվա» հրամանագիրը կհրապարակենք: