Լևոն Սարգսյանին. Ազատագրել Նարեկացուն

Օրեր առաջ «Հրապարակ» օրաթերթում մի փոքրիկ ակնարկ էի գրել «Հաղթել Նարեկացուն» վերնագրով: Իհարկե սա զուտ հրապարակախոսական վերնագիր է և ամբողջությամբ չի կարող արտահայտել գրվածքի էությունը, քանի որ պարզից էլ պարզ է, որ խոսքը ոչ այնքան հենց միջնադարյան բանաստեղծին հաղթելու մասին է, այլ` անցյալի, ներկայի և ապագայի տրամախոսության: Ի պատասխան այս ակնարկի չափազանց ուշագրավ մի հոդված է գրել գրականագետ Լևոն Սարգսյանը («Ապրել Նարեկացիով»), ինչն էլ նպաստավոր առիթ է ստեղծում խնդրո առարկայի վերաբերյալ մի փոքր ավելի մանրամասն խոսելու համար: 

Եվ այսպես, Սարգսյանի քննադատության հիմնական թիրախները երկուսն են. «հաղթել» ձևակերպումն ու գիտության պատմության օրինաչափությունների և արվեստի պատմական ընթացքի համակցման անթույլատրելիությունը: Սկսենք երկրորդ կետից: Որևէ տեղ չեք կարող գտնել այնպիսի մի ձևակերպում, որտեղ ես պնդում եմ, թե արվեստն ու գիտությունը գտնվում են զարգացման միևնույն օրինաչափությունների և խաղի կանոնների տիրույթում: Բնականաբար սա անհեթեթություն կլիներ, քանի որ նույնիսկ գիտության առանձին ճյուղերն են առաջ շարժվում համակարգային տարասեռ մեթոդներով և մոտեցումներով: Այսինքն խոսքը ոչ թե առանձին ոլորտների նույնակացման մասին է, այլ` հանրույթի և ժամանակի փոխհարաբերության: Այս պարագայում գոնե ինձ համար հանրային կյանքի տարանջատված և իրարից անկախ գոյություն ունեցող համայնքները մղվում են երկրորդական պլան, քանի որ խնդրո առարկան ոչ թե կյանքի առանձին ոլորտների մասին է, այլ ընդհանրական գոյության և դրանով պայմանավորված համակեցական միջավայրի: Եթե հարցը այսպես ենք ձևակերպում, ապա այլևս էական չէ, թե միջավայրի այս կամ այն դերակատարը գիտության թե  արվեստի ներկայացուցիչ է, գրող է, թե փիլիսոփա: Տարբերություն չկա, մեզ հետաքրքողը ոչ թե առանձին գիտական կամ էլ գեղարվեստական ստեղծագործությունն է, այլ` ստեղծարար անհատն ու նրա ձևավորած իրականությունը: Արիստոտելն իմաստասեր է, Նարեկացին` աստվածաբան, իսկ Նյուտոնն ու Բորը ֆիզիկոսներ: Բայց նրանց մասնագիտական դրսևորման առանձնահատկությունները հատկապես կարևոր են իրենց իսկ համայնքներում, իսկ ընդհանուրի` մարդկության, քաղաքակրթության, ազգի և պետության համար նրանք այն անհատներն են, որոնք մշակութային միջավայր են ստեղծում ու կանգնեցնում դրա բովանդակային սյուները: 

Իսկ հիմա վերադառնանք առաջին կետին. հաղթել ում կամ էլ ինչին: Ինչպես վերևում արձանագրեցինք այս պարագայում Նարեկացու բանաստեղծ կամ էլ աստվածաբան լինելու հանգամանաքները երկրորդական են ու անկարևոր: Խոսքը մշակութային համակեցական միջավայրի մասին է, որի կենտրոնական բաղադրիիչներից մեկն է նաև Նարեկացու ժամանակը` միջնադարը: Տարասեռ ժամանակները կարող ենք դեռ երկար թվարկել` Խորենացու ժամանակը, Աբովյանի ժամանակը, Մխիթարյանների ժամանակը, Չարենցի ժամանակն ու այսպես շարունակ: Ասվածից հետևում է, որ պարտության դատապարտված են ոչ թե անհատներն ու նրանց ստեղծագործությունները, այլ` մշակութային միջավայրը, որը քարացել է ու անշարժացել: Սա մարդկության պատմության բնականոն օրինաչափություններից մեկն է. մշակութային համակարգերը պարբերաբար հայտնվում են ճգնաժամերի մեջ, ինչն էլ պարարտ հող է նախապատրաստում նոր միջավայրի ձևավորման համար: Մշակույթը չի կարող դատապարտվել անդեմ կայունության և անշարժ գոյության, դրա շարունակականության առաջնային պայմանը կամքն է այլափոխման և արդիականացման: Ցավոք սրտի վերջին հարյուրամյակներին հայկական մշակութային միջավայրը կազմաքանդվել է ու տարրալուծվել: 

15-18-րդ դարերի ընթացքում հայ ժողովուրդը կորցրեց օրգանական կապը այդ միջավայրի հետ և փոխակերպվեց կրոնաէթնիկական պարզունակ հանրույթի: Սա տրամաբանական քայքայում էր, ինչի հետևանքով մշակութային միջավայրից մնացին միայն տարտամ հիշողությունները, իսկ կենդանի գաղափարներից` լոզունգները: Ի դեպ այնպես չէ, որ ժամանակակակիցները չէին ընկալում մարտահրավերի այդ էությունը: Քարացած հայկական իրականությանը վերստին ապրելու շանս տվեցին` Խաչատուր Աբովյանն ու նրա հետնորդները, Մադրասի խմբակը և Մխիթարյանները: Նրանք բառի բուն իմաստով, կոնֆլիկտի մեջ հայտնվեցին ժանգոտած անցյալի հետ և սաղմնավորեցին հանրույթի արդիականացման և կերպափոխման գործընթացը: Արդյունքում վերոհիշյալ համայնքները ժանգոտած անցյալականությունը փոխակերպեցին պատմական հիշողության, կազմաքանդված հինը փոխարինեցին կենսունակ նորով և միևնույն ժամանակ պահպանեցին այն ամենը ինչ-որ կարևոր է այս ժողովրդի համար: 

Խաչատուր Աբովյանին գրաբարի թեմայով ինչ-որ մարդիկ պղծության և հայ ինքնությունը ոչնչացնելու մահացու մեղքերի մեջ էին մեղադրում,  Մխիթարյաններին դիտարկում էին որպես դավաճան գրանտակերների, իսկ Մադրասի խմբակն էլ ընդհանրապես նզովքի տակ էր, քանի որ սրանք էլ իրենց հերթին համարձակվել էին հիմնավորել միջնադարյան միապետության սնանկությունն ու առաջնային էին դարձրել ազգային պետության ստեղծման գաղափարը: Այսինքն, այն ամենը, ինչի մասին մենք հիմա  խոսում ենք, ամենևին էլ նոր հայտնություն չէ: Հարյուրամյակներ շարունակ ինչ-որ մարդկանց անընդհատ թվում է, թե հայի ինքնությունը նպատակադրված ոչնչացվում է, իսկ մյուսներն էլ, անկախ ամեն ինչից դնում են այն սյուները, որոնք ապահովում են հայկականության գոյության շարունակականությունը: 

Նույն խնդիրը նաև այսօր է, հայկական մշակութային միջավայրը վերստին խցանվել է և պետք ունի արդիականացման: Թողնենք մի կողմ ԿԳՍՄ նախարարությանը, հեղափոխական կառավարությանը և նույնիսկ մեր անձերը: Այս հարցում մեր լինելիությունն ու չլինելությունն ընդհանրապես էական չէ այն մեծ գործընթացի հետ համեմատած, որը մեկնարկել է դեռևս տարիներ առաջ: Խոսքը անկախ պետության մշակութային միջավայրի սաղմնավորման անհրաժեշտության մասին է: Մենք այլևս Օսմանյան Կայսրությունում կամ էլ Խորհրդային Միությունում չենք ապրում, սա բոլորովին այլ համակարգ է, որը վերստին հակամարտության մեջ է հայտնվել անցյալի հետ: Ասվածից պետք է չի ենթադրել, թե խոսքը ինչ-որ մի բան ոչնչացնելուն միտված հակամարտության մասին է: Ընդհակառակը` սա ստեղծարար բախում է` բնորոշ բոլոր մշակութային և քաղաքակրթական համակարգերին: Արդեն առիթ եմ ունեցել գրելու, որ մենք մեր մշակույթին վերաբերվում ենք ինչպես հանգուցյալի` մեռելի հետևից կամ լավը կամ ոչինչ սկզբունքով: Այսինքն մենք մեր կենսարար միջավայրին դիակի կարգավիճակ ենք շնորհել, իսկ սա վկայությունն է այն իրողության, որ եկել է այլափոխման ժամանակը: Փոփոխություն, որը Նարեկացուն կազատագրի պաշտամունքային դիակի կարգավիճակից և դրա հետ զուգընթաց կստեղծի նորը: 

Եզրափակելով միտքը` ուզում եմ շնորհակալություն հայտնել Լևոն Սարգսյանից  նրա դիտարկումների և ընդհանրապես անդրադարձի համար, որոնք պատճառը դարձան այս փոքրիկ բանավեճի: