Ի՞նչ են արել սփյուռքի համար՝ բացի մի քանի դասագիրք եւ երգող-պարող խմբեր ուղարկելը

Երբ Հայաստանի Հանրապետությունը հռչակվեց անկախ պետություն, սփյուռքահայերի մոտ մեծ ոգեւորություն եւ հույսեր արթնացան, թե վերջապես բացվեց երկաթե վարագույրը, եւ իրենք կարող են գալ, դառնալ իրենց հայրենիքի քաղաքացի, բնակվել այստեղ: Սակայն առաջին նախագահ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը սառը ջուր լցրեց նրանց ոգեւորության վրա՝ «նարինջ ուտողներին» հորդորելով չխառնվել երկրի ներքաղաքական կյանքին: Այսինքն՝ յուրովի ասաց. «Հանգիստ նստեք տեղներդ»: Նա էլ իր հոգեզավակ Փաշինյանի նման ուզում էր բարեկամություն անել Թուրքիայի հետ, բայց սփյուռքն իր անբեկանելի պատմական արդար պահանջներն ուներ, ուստի պետք չէր նրան «երես տալ»: Տեր-Պետրոսյանն ավելի հեռուն գնաց՝ «փակեց» սփյուռքյան ամենամեծ կուսակցության՝ ՀՅԴ-ի գործունեությունը Հայաստանում, սկսվեցին հետապնդումներ դաշնակցականների նկատմամբ: 

Երկրորդ նախագահ Քոչարյանը «բարիշացրեց» Հայաստանին ու սփյուռքին, ՀՅԴ-ն Հայաստանում վերաբացվեց, տեղ գտավ երկրի կառավարման համակարգում: Նրա օրոք շատ սփյուռքահայ բարերարներ հսկայական ֆինանսական օգնություն ցուցաբերեցին Հայաստանին, այդ գումարներով մեծածավալ աշխատանքներ կատարվեցին: Ու միայն այդքանը… Սփյուռքը դարձավ Հայաստանի «կաթնատու կովը», ոչ ավելին: Հայաստանի ներքաղաքական կյանքը նորից մնաց փակ ու անհասանելի: Նույնը շարունակվեց Սերժ Սարգսյանի օրոք: Սակայն Սարգսյանն իր պաշտոնավարման ժամանակաշրջանում հանդես եկավ սփյուռքի ներգրավմամբ երկպալատ խորհրդարան ստեղծելու կարեւոր նախաձեռնությամբ: Շատերը կանխատեսեցին, որ Սարգսյանը պարզապես ուզում է նախընտրական շրջանում սիրաշահել սփյուռքին, որպեսզի նրանց միջոցով գերտերությունների մոտ բարձրացնի իր իջած վարկանիշը եւ առաջիկա նախագահական ընտրություններում աջակցություն ստանա նրանցից: Թե որքանով էր այդ նախաձեռնությունը նեղ անձնական շահերից բխող, դժվար է ասել: Սակայն այդպես էլ այն իրականություն չդարձավ, չնայած որ դրանից հետո Սարգսյանը եւս յոթ տարի նախագահեց: Եվ ֆուտբոլային դիվանագիտության ժամանակ էլ շրջեց սփյուռքի համայնքներով ու լսեց նրանց կարծիքը։

Երկպալատ խորհրդարանն իրականություն չդարձավ նաեւ Փաշինյանի օրոք: Ավելին՝ նա սփյուռքի հետ վարվեց այնպես, ինչպես Հայաստանի հետ՝ պառակտեց, խզում առաջացրեց Հայաստանի ու սփյուռքի միջեւ, ակտիվ ՀՅԴ-ականների մուտքը Հայաստան արգելեց: Հետո գնաց ավելի հեռուն՝ պատերազմի պարտությունը բարդեց նաեւ սփյուռքի վրա:  

ՀՀ նախկին ու ներկայիս ղեկավարների սխալներն ու բացթողումներն այսօր առավել, քան երբեւէ, իրենց զգացնել են տալիս: Շատ սփյուռքահայեր համոզված են, որ եթե իրենք հնարավորություն ունենային մասնակցել Հայաստանի ներքին կյանքին, ապա Հայաստանն այս վիճակում չէր հայտնվի: ԱՄՆ-ից Հայաստան եկած եւ այստեղ բնակվող դոկտոր Հակոբ Այնթապլյանը համոզված է. «Լեւոն Տեր-Պետրոսյանից սկսած՝ օրենքի մեջ չմտցրին, որ հայը հայ է, որտեղ էլ որ ծնված լինի, պետք է Հայաստանի քաղաքացի լինի: Ի՞նչ պատահեց, որ Հայաստանում ծնված հայը ՀՀ քաղաքացի է, իսկ օտար երկրում ծնվածը՝ օտարերկրացի: Երբ երկրի ղեկավարը խոսում է, ասում է՝ մենք 10 մլն հայ ենք, եթե 10 մլն հայ ենք, ապա ինչո՞ւ 7 միլիոնի մեծ մասին իրավասություն չես տա՝ որպես ՀՀ քաղաքացի, այլ կդիտես որպես օտաերկրացի: Դա խտրականության տեսակ է եւ վիրավորական է: Սփյուռքի մեջ ծնված հայերից շատերն ավելի հոգով-սրտով հայեր են, քան Հայաստանում ծնված շատերը:

Սփյուռքահայի հեռանկարն այն է, որ մի օր Հայաստան վերադառնա: Հայաստան պետությունը եւ հասարակությունը պետք է թեւերը բացած դիմավորեն օտար երկրում ծնված-մեծացած հային: Որովհետեւ, երբ Հայաստանը, Արցախը նեղության մեջ են լինում, սփյուռքահայը ջանում է օգնել: Շատ սփյուռքահայեր ինձ նման եկել են տարբեր նախաձեռնություններով, սակայն տարբեր արհեստական արգելքների հանդիպելով, հուսախաբված գնացել են: Գլխավոր երկպառակտումը եղավ ներկա վարչապետի ժամանակ: Տարբեր խոստումներ եղան, որ խորհրդարանը երկու պալատից կդառնա, մի մասը՝ սփյուռքից, բայց չիրականացավ: Իմ կարծիքով, Հայաստանի ապագան համահայկական խորհրդարանն է: Սփյուռքահայը պետք է Հայաստանի քաղաքացի դառնա, որոշ սահմանափակումներով, մասնակցի ընտրությանը եւ ընտրելու իրավունք ունենա: Ոմանք ասում են, թե նրանք կարող են լրտեսներ լինել: Ինչ է, Հայաստանի մեջ լրտեսներ չկա՞ն: Կան: Ընտրություն պետք է լինի: Իհարկե, շատերը կան, որ հեռացել են հայությունից: Բայց եթե Հայաստանը նրանց սիրաշահի, կարող է 100-ից 90-ը գան, ավելի ձգտեն հայությանը մոտենալ: Երբ որ շփվում են, ծանոթանում մշակույթին՝ վերադառնում են: 30 տարի է՝ անկախ պետություն ունենք, ի՞նչ են արել սփյուռքի համար, բացի դպրոցների համար մի քանի դասագրքեր ուղարկելը, մի քանի երգող-պարող խմբեր: Սփյուռքին միայն ասել են՝ տվեք ձեր նյութական եւ այլ կարողությունները, մենք կորոշենք՝ ինչ կանենք: Այդ է հիմնական պատճառը, որ երկփեղկում է ստեղծվել: 

Եթե խորհրդարանում սփյուռքը ներկայացուցիչներ ունենար, մինչ օրս շատ ներգաղթողներ կլինեին, ներդրումներ կլինեին, արդյունաբերությունը, գիտությունը կբարելավվեին, ռազմարդյունաբերությունը կզարգանար: Այս վերջին պատերազմը չէր լիներ: Եթե սփյուռքը Հայաստանի խորհրդարանում տեղ ունենա, այս երկիրը կծաղկի, նաեւ՝ որովհետեւ նրանց գիտելիքների մակարդակը միջազգային է, եվրոպական է»: