Հայն ու ադրբեջանցին վաղ թե ուշ պետք է հաշտվեն

Անտանելի ցրտերը սկսեցին։ Անձրևի պատճառով մոտո չեմ կարողանում քշել ու էսօր աշխատանքի ավտոբուսով գնացի։ Ճիշտն ասած ամիսներ շարունակ հանրային տրանսպորտից չէի օգտվել ու ահավոր անհարմար էր՝ նույնիսկ սթրեսային։ Ավտոբուսի մեջ չորս կողմից կպնում են ու կպնում, հրում են ու նպաստից կտրված էն մայրիկը, չգիտես ինչու, թարս ա նայում (Հա բայց ես իրան ինչ եմ արել)։

Բայքը հնարավորություն է տալիս բոլորից արագ լինել։ Բայքի համար խցանումներ գոյություն չունեն, որովհետև տառականի պես մեքենաների նեղ «միջանցքներով» անցնում ես առաջ: Բայց պետք է զգույշ լինես, որ հանկարծ խալխի հայելիները չջարդես։ Բայքով տեղաշարժը նաև «մետաֆիզիկական» հաճույք է պատճառում, քանի որ նա քեզ մահվան հետ խաղալու հնարավորություն է տալիս։

Բայց ավտոբուսն էլ իր առավելություններն ունի։ Մի կողմից դրա մեջ տաք է, իսկ մյուս կողմից էլ այն մտածելու ու կարդալու համար իդեալական վայր է (Մետրոն չհաշված)։ Էս դաժան ու անհասկանալի աշխարհում մտածելու ու կարդալու ժամանակ չկա։

Էսօր ավտոբուսում, չգիտես ինչու մտքերով խորացա այս օրերին ֆեյսբուքում ակտիվ քննարկվող հայ-ադրբեջանական փոխհարաբերությունների ու մարդկային շփումների խնդրի մեջ։ Ճիշտն ասած ինքնասիրահարվածությունս թույլ չի տալիս խորանալ ֆեյսբուքյան դիսկուրսի մեջ, քանի որ իրականում դա դիսկուրս էլ չի այլ՝ հիստերիկ իրարանցում, որի գոյության սնման միակ աղբյուրը ատելությունն է։

Ինձ ուրիշ բան է հետաքրքիր։ Ավտոբուսի խառը իրավիճակը հիշողություններս խառնեց իրար ու մտքում ուրվագծեցի երկու տարբեր իրականություններ՝ թշնամանքի իրականությունից մինչև բարեկամության հեռանկարի հնարավորություն։ Իրականություններ, որոնք երկուսն էլ հոգեհարազատ են, քանի որ և՛ թշնամանքի և՛ ընկերության հմայքները ծանոթ են ինձ։

Ադրբեջանցիների հետ առաջին անգամ շփման առիթ եմ ունեցել 2011 թ․, երբ մարտական հերթապահություն էի իրականացնում Հայաստանի պետական սահմանին։ Խաղաղ պայմաններում մարտական հերթապահությունը ձանձրալի է ու զբաղմունքի միակ առարկան հեռադիտակով խաղալու հնարավորությունն է։

Մեր դիրքը սարի գագաթին էր, իսկ դրա ներքևում մի շատ գեղեցիկ ադրբեջանական գյուղ կար՝ 400 մ հեռավորության վրա։ Հեռադիտակով ամբողջ օրը հետևում էի էդ գյուղի կյանքին։ Մարդիկ շինարարություն էին իրականացնում, անասանուններին տանում էին արածացնելու, հող էին մշակում և անում այն ամենը ինչ բոլոր սովորական մարդիկ։ Հետաքրքիր էր նաև մայրուղին, քանի որ պարապությունից մեքենաներն էի հաշվում։ Երբեմն տեսադաշտում էին հայտնվում նաև ադրբեջանցի զինվորներ, որոնք իրենց մարտական հենակետում այս ու այն կողմ էին գնում-գալիս։ Հետո պարզեցի, որ զուգարան էին գնում, ձեռքներին էլ միշտ շշով ջուր էր լինում։ Հա՛ ադրբեջանցի զինվորները զուգարանի թուղթ չէին օգտագործում։

Իրենք էլ էին պարապ։ Ցերեկները հաճախ գոռում էին դեպի մեր կողմը․ «Քարդա՜շ, քարդա՜շ»։ Ես էլ պատասխանում էի նույն կերպ։ Մեկ մեկ էլ «Վազգեն» էին գոռում, իսկ մենք՝ «մոլլա»։ Իհարկե չգիտեմ, թե ինչ կապ ունեին Վազգենն ու մոլլան, բայց գոռում էինք։ Դա էլ երևի շփվելու հետաքրքիր մի ձև էր։

Եթե չեմ սխալվում «Քարդաշ» ընկեր է նշանակում։ Ինչքան հեգնանք ու ծաղր կա այս ամենի մեջ։ Ցերեկները մենք իրար ընկեր էինք գոռում, բայց գիշերները պատրաստ էինք սպանել։ Հա՛, գիշերները վախենալու էին ու հատկապես այն ժամանակ, երբ կրակոցներ էին հնչում կամ էլ, երբ հասկանում էիր, որ հակառակորդի հետախույզները մոտերքում են։ Երբեմն ոչ մի հետախույզ էլ չէր լինում, պարզապես դժոխային մթության մեջ ծառը մարդ էր երևում։

Այդ ժամանակ ես ընադամենը 19 տարեկան էի։ Մինչև բանակ գնալը ես երբեք չէի մտածել, թե ովքեր են ադրբեջանցիները։ Բնութագրող միայն մի փաստ կար․ թշնամի են ու վերջ, մարդակեր են ու մարդատյաց, մարդ չեն, այլ՝ կենդանի։ Այս չափորոշիչները երբեք ինձ թույլ չէին տվել մտածել մարդու ու մարդկային տեսակի մասին։

Հեռադիտակից երևացող աշխարհն ինձ շատ զարմացրեց։ Փաստորեն նրանք էլ են մարդ, շենք են կառուցում, անասուն են արածացնում, ապրում են ու շնչում, ունեն երկուական ձեռքեր ու ոտքեր, նույնիսկ զուգարան էլ են գնում, բայց հետույքները թղթով չեն սրբում։ Փաստորեն իմ առջև մարդիկ էին կանգնած, որոնք ինձնից ոչնչով չեն տարբերվում, իմ պես հասարակ ու պարզունակ սոցիալական կենդանիներ։ Մարդկային ողբերգությունն հենց այստեղ է թաքնված, քանի որ իրարից անկախ ապրող մարդիկ պահի հանգամանքերից դրդված այլևս իրար «Քարդաշ» չեն կանչում, այլ փոխանակվում են փամփուշտներով ու այնքան թեթևությամբ։ Այս պարագայում ընկերն ու փամփուշտը գիտակցական նույն թեթևությունը ունեն ու դուրս են թռնում նույնանման անմեղությամբ։

Ես երազում էի գոնե մի ադրբեջանցի սպանել։ Այդ դեպքում հրամանատարը արձակուրդ կտար ու ես կտեսնեի մայրիկիս, որին շատ էի կարոտել։ Փաստորեն ես պատրաստ էի սպանել ուրիշի որդուն, որպիեսզի իմ մայրիկն էլ տեսներ իր որդուն։ Ինչ հեշտ ա չէ՞։

Ադրբեջանցի հետախույզների մեջ մեծ թիվ են կազմում կանայք։ Մենք երազում էինք, որ մեր դիրք հետախույզ-դիվերսանտներ ներխուժեին։ Բոլորին կսպանեինք, բացի կնոջից։ Եվ ոչ թե այն պատճառով, որ նրան կյանք կնվիրեինք, այլ ամբողջ դիրքով կբռնաբարեինք, քանի որ ամիսներ շարունակ կնոջ երես չէինք տեսել։

Կյանք ա էլի, ամեն ինչ պատահում ա, իսկ մենք էլ մեկ-մեկ կենդանի ենք դառնում կամ էլ հենց կենդանի ենք, որ կանք ու՝ մեկ-մեկ մարդ դառնում։

Ամեն ինչ կարելի է հիշել, բայց մի բան հստակ է։ Մեր մարտական հենակետում ատելություն չկար։ Խնդիրը պարզ էր, առաջադրանքը՝ նույնպես, բայց ատելություն չկար։ Մեր համար մեր առօրյա հոգսերով ապրում էինք ու երազում։ Երազում էինք, թե երբ պետք ա էդ չոլից պրծնեինք ու տուն հասնենք։ Կհասնեի՞նք, թե կսպանեին։

Մարտական դիրքի գաղափարական իրականությունն ու Երևանի ապահով անկյուններից հնչող շատախոսությունները իրար հետ կապ չունեն։ Տպավորությունն այնպիսին է, որ ֆեյսբուքի «ֆիդայինները» իրենց կոմպլեքսները փորձում են փաթաթել մարտական հենակետի անձնակազմի վրա։

Մարտական հենակետում հակառակորդին չեն ատում, քանի որ պարզապես դրա ժամանակն էլ չկա։ Մարդիկ զբաղված են, խաղաղ պայմաններում նրանք մտածում են, իսկ կռվի ժամանակ՝ կռվում։ Նրանք կռվում են, որ ապրեն, կռվում են, որ ապրեցնեն, կռվում են կռվելու համար ու հանուն Հայաստանի ու դրա ինքնիշխանության։

Այսինքն՝ երևանյան ատելությունը պարապության արդյունք է։ Մարդիկ առողջ միզող հորթի դեմքի արտահայտությամբ հայհոյում են ադրբեջանցիներին, առանց իմաստի մեջ խորանալու, առանց մարտական հենակետի գաղափարը հասկանալու, առանց․․․։

Բանակը սովորեցրեց, որ հայրենիքի պաշտպանությունն ընկած է հատկապես նրանց ուսերին, որոնք ամենից քիչն են խոսում հայրենիքի սահմանների մասին։ Նրանք լուռ իրենց գործն են անում՝ թքած ունենալով այն շատախոսների վրա, որոնք տեղի անտեղի թուրք են քրֆում, բայց մարտական հերթապահության մեկնելու ժամանակ անակընկալ հիվանդանում։

Հետաքրքիր զբաղմունք է մարտական հերթապահությունը, համարյա մոտո քշելու պես, քանի որ դու նորից մահվան հետ խաղալու հնարավորություն ես ստանում։ Խաղ, որի տրամաբանությունից դուրս գտնվողները արյան հոտ են զգում, արյուն են ուզում, բայց այդ արյունը նրանցը չէ, այլ՝ հենց խաղացողինը։ Նրանցը չի կարող լինել, քանի որ ֆեյսբուքի արյան գույնը կապույտ է։

Մահվան հետ խաղացողին դնում են մի գունազարդված կաղապարի մեջ ու այդ կաղապարը լցնում ամեն մի աղբով։ Ամեն ինչ կա այդ տուփի մեջ, բացի հենց խաղացողից։

Պատերազմը՝ պատերազմ, բայց խաղաղությունն էլ՝ խաղաղություն։ Եթե հրամանատարը հրամայեր գնդացիրով կրակ բացել սարի ներքևում գտնվող գյուղի վրա, ապա ես դա կանեի առանց երկար-բարակ մտածելու ու այնտեղ շինարարություն իրականացնողի ու անասուն արածացնողի կյանքերը ինձ համար զրոյի արժեք կունենային։ Բայց եթե այդպիսի հրաման չի հնչել, ապա ես կարող եմ հեռադիտակով խաղաղ նայել նրանց խաղաղ ու ներդաշնակ կյանքին ու ինչու չէ նաև հետաքրքրությունից դրդված ժպտալ, քանի որ չոլում ապրող մարդը նույնիսկ հեռադիտակով մարդ տեսնելիս ժպտում է։ Սա է զինվորի հոգեբանությունը, որը տարբերվում է երևանյան ռազմահայրենասեր «բոհեմի» հոգեբանությունից։

Մահվան հետ խաղացող զինվորն ի զորու է ժպտալ հակառակորդին, քանի որ վերջինս էլ իրենից ոչ պակաս հաստատակամությամբ մարտահրավեր է նետել մահվանը։ Նրանք ի զորու են և՛ սպանել և՛ ժպտալ, քանի որ երկուսն էլ հասկանում են կյանքի արժեքն ու մահվան գինը։

Շատախոս ֆեյսբուքյան «ֆիդային» դուրս է խաղի այս կանոններից, նա ո՛չ կյանքից է բան հասկանում և ո՛չ էլ մահվանից, նա տեղյակ չէ սահմանագծի վրա իրար հետ շփվող հայ ու ադրբեջանցի զինվորների փոխհարաբերություններից։ Նա կույր մոլեռանդ է, որի մոլեռանդության միակ աղբյուրն ուրիշի կյանքի ու մահվան խաղն է։

Պետերբուրգում ապրելու ամիսներին առիթ ունեցա ընկերանալ ադրբեջանցի շատ կրթված տղայի հետ: Հաճախ էինք իրար հետ սուրճ ու գարեջուր խմում։ Ամեն անգամ կատակ անելիս ասում էի «մահ ադրբեջանցիներին», ինքն էլ հակառակը և դա մեզ զվարճացնում էր:

Մեր ազգայնամոլական բոցերը հատկապես դուր էին գալիս ռուս ընկերներին, նրանք էլ կես կատակ, կես լուրջ խոստովանում էին, որ կոնֆլիկտը Ռուսաստանն է սանձազերծել:

Իսկ ամենաբոց պահն էն էր, երբ մենք բոլորս պատկերացնում էինք, թե ի՞նչ կլինի իմ հետ, եթե ես գնամ Բաքու, կամ ինքը՝ Երևան:

Մի խոսքով կյանքն ուրախ էր ու բոլորս էլ հասկանում էինք, որ հայն ու ադրբեջանցին վաղ թե ուշ պետք է հաշտվեն, որովհետև այլընտրանք չկա, որովհետև առանց իրար կյանք չունենք։ Հարևանությունը դրսևորվում է երկու կերպ․ կամ սպանելով կամ էլ ընկերությամբ։ Պիտերցի իմ ընկերը նույնպես ուներ երկու տարբերակ․ կա՛մ պետք է քնած ժամանակ ինձ կացնահարեր կա՛մ էլ ինձ հրավիրեր սուրճ խմելու ու հաշիվն էլ փակեր։ Նա ընտրեց երկրորդը, այսինքն ամեն ինչի կորած չէ։

Ընկերությունը ծանր գործ է։ Իմ ջոկի հրամանատարն ու ընկերը սպանվել է ադրբեջանցի դիպուկահարի կողմից, հենց այնպես զուգարան գնալու ճանապարհին խոցվել է ու վերջ։ Ադրբեջանցի ընկերոջ զարմիկն էլ էր սպանվել, բայց արդեն հայ դիպուկահարի կողմից։ Ավելին մենք հասկանում էինք, որ եթե պատերազմ սկսի, ապա երկուսս էլ պետք է զորակոչվենք։ Հասկանում էինք նաև, որ ճակատագրի հեգնանքով ու ամենայն պատահականությամբ կարող էինք նաև իրար սպանել։ Բայց չէ՞ որ մենք այդ պահին ռազմաճակատում չէինք ու դա էլ հենց ժպտալու առիթ էր։

Բայց, գրողը տանի, մարդ ենք չէ՞, եթե պարտերազմ չի, ապա կարո՞ղ ենք չէ մարդավարի իրար հետ շփվել։ Գոնե պատերազմի թվացյալ բացակայությամբ կարող ենք չէ՞ ժպտալ ու հույս հայտնել, որ այլևս իրար սպանելու առիթ չենք ունենա։ Կարող ենք չէ՞, մարդ ենք չէ՞․․․