Փոքրիկ բանավեճի փորձ Հրանտ Բագրատյանի հետ

Նախկին վարչապետ Հրանտ Բագրատյանը ֆեյսբուքյան իր էջում չափազանց ուշագրավ մի գրառում է արել, որի շուրջ արժի մի փոքր բանավիճել: Գրվածքն այդ տեղադրում եմ ստորև.

«ԽՍՀՄ և ԱՄՆ միջև սպառազինության սուր մրցավազք կար։ Ի՞նչն է հետաքրքիր, ԽՍՀՄ միջուկային զենքի գլխ կոնստրուկտորն էր Սամվել Քոչարյանցը, իսկ ամերիկյանինը Պոլ Տեր-Կարապետյանը։ Սովետական Լուսնագնացը ստեղծել էր Ալեքսանդր Քեմուրջյանը, իսկ ամերիկյան լուսնային ավտոմոբիլի կմնստրուկտորը Ջոն Հայլաջյանն էր, ԽՍՀՄ հիմնական ռազմական ինքնաթիռների ստեղծողը Արտեմ Միկոյանն էր, իսկ ամերիկյան Ֆանտոմինը՝ Վահե Քյուպելյանը։ Ուրիշի համար կարող ենք, ի՞նչու մեզ համար չի ստացվում»։

Հրանտ Բագրատյանն ազատական գործիչ է, բայց վերջին շրջանում շուկայի ազականացման և մասնավոր սեփականության ջատագովը, կարծես թե, որոշակիորեն նահանջել է ազատականությունից: Ասվածի վկայությունն են նրա վերջին շրջանի հրապարակային գրառումները՝ ինչպես նաև վերևում տեղադրվածը: Առաջին հայացքից թվում է, թե անմեղ, ոչ այնքան էական գրառում է, նույնիսկ՝ բարի ցանկություն, բայց խնդրի էության մեջ խորանալու դեպքում, պարզ կդառնա, որ գործ ունենք մի մեծ մոլորության հետ:

Խնդրո առարկայի առաջնային հարցադրումը հետևյալն է. արդյո՞ք կկարողանային վերևում թվարկված գիտնականները համանման արդյունավետ և բեղմնավոր գործունեություն ծավալել, եթե ապրեին 21-րդ դարի Հայաստանում:

Միանգամից արձանագրենք, որ անթույլատրելի է խնդիրը դիտարկել զուտ մարդկանց անհատական որակների համատեքստում, դա որևէ տեղ չտանող ճանապարհ է: Ընդհակառակը՝ թեման պետք է քննարկվի շատ ավելի լայն հասկացությունների ծիրում, որոնք են՝ սոցիումը, միջավայրը և պետությունը: Բացի այդ վերլուծության փորձն այս հասցեագրված է ոչ թե մասնավորին, այլ, ընդհակառակը՝ առաջնային թիրախը հանրային ամբողջությունն է:

Ասվածից պետք է ենթադրել, որ տվյալ դեպքում մարդկանց ազգային պատկանելիության հանգամանքը տրամաբանորեն տեղափոխվում է երկրորդական պլան, քանի որ ամենևին էլ հայ լինելը չէ այն առաջնային պատճառը, որը նրանց մղել է գիտական հաջողությունների:

Ըստ Արիստոտելի հանրությունը ինքնաբավ մարդկանց միություն է: Եվ չնայած այն հանգամանքին, որ այդ ինքնաբավ միավորներն առանձին-առանձին կարող են ճեղքում արձանագրել, բայց այնուամենայնիվ մղման և ներազդման տեսանկյունից հիմնական դերակատարությունը վերապահված է տվյալ հանրույթի ներսում սահմանված խաղի կանոններին՝ ինստիտուտներին ու միջավայրին: Այսինքն անհատը սահմանափակված է ինստիտուտների ներգործությամբ և գրեթե միշտ գործում է համակարգի ուղեծրի շրջանակներում: Ես չեմ փորձում պնդել, թե աշխարհը բացառապես պատճառային է՝ չբացառելով պատահականության և հանգամանքների համընկնման հնարավորոթյունը: Ավելին՝ այդ ինստիտուտներն ու խաղի կանոնները օդից չեն ընկնում, պարզ է, որ դրանք ստեղծվում և ընթացքի մեջ են հայտնվում հանրույթի կամքով և անմիջական մասնակցությամբ՝ պայմանագրականության սկզբունքով: Մարդկային խմբերը կարող են փոխել իրենց իսկ կողմից սահմանված խաղի կանոնները, եթե դրանք արդյունավետ կամ էլ արդար չեն: Այսինքն միանշանակ է, որ անհատները մեծ դեր են խաղացել մարդկության պատմության ընթացքում և նույնիսկ ունեցել վճռական և վերջնական ազդեցություն այս կամ այն գործընթացների վրա: Առնոլդ Թոյնբին գեղարվեստական հրաշքի և անհատի մասին խոսելիս նշում է, որ այդ հրաշքն արարող մարդիկ ապահովում են իրենց հանրության աճը, նրանք ավելին են, քան պարզապես մարդ լինելը, քանզի նրանց տրված է անել այն, ինչ մյուսներն ընկալում են որպես հրաշք: Նրանք որոշ իմաստով գերմարդ են և առանց փոխաբերության: Նույն կոնտեքստում Անրի Բերգսոնը գրում է, թե ցատկը տեղի է ունենում, երբ հասարակությունը փորձարուրության որոշում է կայացնում, դա նշանակում է, որ հասարակությունը կամ տոգորվել է որևէ համոզմունքով, կամ ինչ-որ մեկը ցնցել է նրան, բայց հատկապես ինչ-որ մեկը:

Բայց միանշանակ է նաև հետևյալը. որքան էլ որ անհատների դերը վճռական ազդեցություն ունենա, այնուամենայնիվ, մարդկության պատմության ընթացքն էականորեն կապված է եղել տարաբնույթ այլ գործոններով ևս, որոնք են՝ տնտեսություն, կլիմա, աշխարհագրական միջավայր, քաղաքական ու սոցիալական ինստիտուտներ և այլն: Այսինքն, մարդու գործունեության կերպը պայմանավորված է վերոհիշյալ գործոններով, որոնց առանձին կամ համալիր ներգործության արդյունքում անհատի կամքից անկախ իրադարձությունների ընթացքը անխուսափելիորեն կարող է փոփոխվել: Այսինքն, անհատի գործոնը պետք է փոխկապակցված լինի քաղաքական, տնտեսական, մշակութային ինստիտուտների ձևավորման և բնականոն գործունեության հետ, որտեղ պետք է հստակ սահմանված լինեն խաղի կանոնները, ինչպես նաև առաջադրված լինեն երկարաժամկետության և շարունակականության խնդիրները: Եթե անհատների կողմից ձևավորված վերոհիշյալ ինստիտուտները կամ խաղի կանոնները երկարաժամկետ շարունակականություն չեն երաշխավորում, ապա անհատի նշանակությունը չեզոքանում է, քանզի համակարգն այդ դատապարտված է կործանման: Այսինքն, եթե խնդիրը դիտարկենք Բերգսոնի՝ վերևում նշված մտքի տրամաբանության մեջ, ապա անհատները ձևավորում են ինստիտուտներ, սահմանում են խաղի կանոններ և հանրությունը ցատկ է արձանագրում, իսկ այդ ցատկի երկարաժամկետությունը պայմանավորված է ինստիտուտների կենսունակությամբ և պարբերաբար բարեփոխվելու միտումով: Մի խոսքով՝ որևէ կերպ չենք փորձում նսեմացնել անհատի դերը հանրային կյանքում, պարզապես շարադրանքը այս պարագայում կառուցարկվում է այլ տրամաբանությամբ ու դիրքավորմամբ:

Մեր հիմնական թեման այն է, թե ինչու են գիտնականները արտերկրում մեծ արդյունքներ արձանագրում, իսկ Հայաստանում՝ սահմանափակվում անփառունակ ու խղճուկ կարգավիճակով: Ինչպես վերևում նկատեցինք, խնդիրը միջավայրի և սահմանված խաղի կանոնների մեջ է: Եվ այսպես՝ ինչու՞ 17-18-րդ դարերում Արևմտյան Եվրոպայում փիլիսոփայական միտքը վերելք ապրեց, իսկ Հայաստանում՝ ոչ: Մի՞թե եվրոպական ազգերը հայերից ավելի խելացի էին: Շատերը կասեն, թե Արևմտյան քաղաքակրթություն կոչվածը խարսխված է հունական լոգոսի և հռոմեական իրավունքի վրա ու դրանից ելնելով անցումն այդ օրինաչափ է: Բայց չէ՞ որ Արիստոտելը, Պլատոնն ու նորպլատոնականությունը մեր աշխարհագրական միաջավայր ավելի շուտ են ներթափանցել, քան՝ Արևմտյան Եվրոպա: Հելլենիզմի ազդեցությունն էլ չհաշված: Այսինքն խնդիրը դրա մեջ չէ:

Պարզապես խնդիրը պետք է դիտարկել ֆորմացիոն և քաղաքակրթական ընթացքի տեսանկյունից: Վերածննունդ, Ռեֆորմացիա, միջնադարի մայրամուտ, ազգային պետություններ, Կոպեռնիկոս, Նյուտոնյան մեխանիկա, անդադար պատերազմներ, կապիտալիզմի սաղմնավորում և այսպես շարունակ: Մեծ հաշվով գործ ունենք մի մեծ շղթայի հետ, որը հանգեցրել է մտավոր ահռելի պայթյունի՝ իմացաբանությունից մինչև քաղաքական փիլիսոփայություն ու էթիկա: Իսկ ի՞նչ միջավայր ու խաղի կանոններ էին սահմանված այդ նույն ժամանակաշրջանի Հայաստանում: Արդյո՞ք սխոլաստիկայի փոշու մեջ պարփակված հանրույթը կարող էր որևէ կերպ առնչվել Նյուտոնյան մեխանիկայի հետ: Իհարկե ո՛չ և ինչպես նշեցինք, ո՛չ այն պատճառով, որ հայկական միջավայրում մարդիկ պակաս խելացի էին, քան՝ Եվրոպայում:

Շարադրանքի տրամաբանությունից ելնելով Բագրատյանի կողմից թվարկված մարդիկ, եթե ապրեին Հայաստանում, ապա լավագույն դեպքում համալսարանական ամբիոններում պրոֆեսորներ կլինեին, իսկ վատագուն դեպքում՝ տաքսու վարորդներ: Եվ ոչ թե նրա համար, որ հայ են, այլ պարզապես այս աշխարհագրական տարածքում չկա համակարգային այն միջավայրը, որը կարող է մարդուն մղել դեպի գիտական ճեղքումը կամ էլ Թոյնբիի լեզվով ասած՝ գեղարվեստական հրաշքը:

Փորձենք մեկ ուրիշ օրինակ բերել: Եթե ուշադրություն եք դարձրել, ապա ռուսական գրականության ծավալները չափազանց ահռելի են, իսկ հայ գրականությունը փոքր է՝ և՛ քանակապես և ընդգրկման տարածքներով: Մի՞թե բուն պատճառը ազգային որակի մեջ է: Իհարկե ո՛չ: Պարզապես պետք է հաշվի առնենք, որ ռուսական գրականությունը կայսերական է, այն սահմաններ չունի: Որքան էլ, որ կայսերականությունը դատապարտելի երևույթ լինի, բայց այն ստեղծում է արժեքային այնպիսի մի միջավայր, որը հանգեցնում է գիտական ու մշակութային բումի: Դե պատկերացրեք, թե այդ կայսրության ներսում ինչ հոսանքներ ու ազդակներ են շրջանառվել ու ամենն այդ համեմատեք պրովինցիալ, լեռներով աշխարհից արգելափակված Հայաստանի հետ: Թե չէ հաստատապես Խաչատուր Աբովյանը պակաս զիլ տղա չէ, քան՝ ֆետիշացված Դոստոևսկին: Պարզապես միջավայրերի և խաղի կաննոնների, ազդեցությունների ու ներգործությունների խնդիրն է:

Ի դեպ վերջին շրջանում Խորհրդային Հայաստանի գիտա-մշակութային վերելքը փորձում են ազգայնացնել՝ կապելով այն բացառապես հայկականության հետ: Սա էլ մեկ ուրիշ մոլորություն է, որովհետև հոգևոր վերելքն այդ հնարավոր չէ բնորոշել զուտ որպես հայկական պրոդուկտ: Անշուշտ դա Խորհրդային Միության ազդեցության ու ներգործության մղումն էր՝ ինչպես գիտության, այնպես էլ գրականության ոլորտներում:

Ասվածի համատեքստում հստակ արձանագրենք հետևյալը. Պետք չէ տարվել այն մտայնությամբ, թե արտերկրում արժեքներ ստեղծող հայ գիտնականները նույնը կստեղծեին Հայաստանում: Եվ ոչ էլ պետք է ափսոսալ, քանի որ ոչինչ էլ չէին ստեղծի: Այս մոլորություններից ու դրամատիկ ափսոսանքներից անդին պետք է այնպիսի միջավայր ու խաղի կանոններ սահմանել, որ ներհայաստանյան միջավայրը անհատին մղի դեպի արժեքի արարումը:

Խնդիրը նաև արժեքային ուղեծրի մեջ է: Ուղեծիրը պետք է դադարի պրովինցիալ լինել: Ավելին՝ պետք է քայքայել պրովինցիալի աշխարհայացքն ու կազմաքանդել այն հաստ շերտով պարիսպը, որը Հայաստանը բաժանում է գիտական աշխարհից: Այսինքն աշխարհի առջև բացվելու խնդիր պետք է դրվի:

Թերևս արժի պարզաբանել, թե ինչ պարսպի մասին է խոսքը: Ես Մեծ Հայքի պատմությունն այդքան էլ չեմ սիրում, ավելի ճիշտ այնքան չեմ արժևորում, քան՝ Կիլիկիան Հայաստանի պատմությունը: Բացատրեմ, թե ինչու: Մեծ Հայքը կարծես թե լեռնային կղզի լինի՝ լեռներով աշխարհից բաժանված ու մեծ պարսպով արգելափակված: Իմաստասիրական միտքը միշտ եկել ու հասել է Եփրատի սահմանագծին, բայց Հայաստան գրեթե չի մտել, կամ էլ՝ թույլ և ոչ այնքան ազդեցիկ ներգործությամբ: Այսինքն՝ տարածության խնդիր կա և դրանից ելնելով նեղ աշխարհագրական տարածքով սահմանափակված ու աշխարհից տարանջատված Մեծ Հայքը ճնշող է: Իհարկե պարիսպն այդ պարբերաբար փորձել են կոտրել, ինչպես նախաքրիստոնեական, այնպես էլ՝ քրիստոնեական շրջաններում: Նախաքրիստոնեական շրջանում, ճիշտ է, հաջողվեց Հելլենիստական պետություն ստեղծել, բայց բուն բնակչությունը այդպես էլ հաղորդակից չեղավ մշակութային այդ միջավայրի հետ: Փաստորեն առաջին անգամ արգելապատնեշն այդ կոտրվեց քրիստոնեական շրջանում և այդ գործը նախաձեռնեց Մաշտոցը, որը ոչ միայն կոտրեց, այլ նաև ջախջախեց այդ պարիսպը՝ իմաստասիրական միտքը՝ Պլատոնին և Արիստոտելին բերելով Հայաստան: Խոսքը զուտ փիլիսոփաների գրվածքների մասին չէ, այլ իմաստասիրական համակարգերի, որոնք Մաշտոցի կողմից ստեղծված դպրոցների միջոցով տարածվեցին Մեծ Հայքում: Եվ Մաշտոցի մեծությունը հենց այդ լուսավորական շարժման մեջ է, այլ ոչ թե՝ այբուբեն ստեղծելու: Այբուբեն ամեն երրորդը կարող է ստեղծել:

Հետագայում վերելքն այս ճահճացավ և տրամաբանական շարունակականություն չգտավ, չնայած, որ Մաշտոցի գործը կրկնողներ եղան՝ Անանիա Շիրակացուց մինչև Մխիթարյաններ ու Խաչատուր Աբովյան: Մեծ հաշվով լեռնային կղզին որոշոկի ընդհատումներով շարունակեց մնալ այդ նույն տարանջատվածության ծիրում՝ մեկուսացած հակաքաղքեդոնական դիրքավորմամբ:

Այլ էր իրավիճակը Կիլիկիան Հայաստանում՝ ծով, անծայրածիր տարածություն, խաչակիրներ, լատինական և մոնղոլական հոսանքներ, Այասի նավահանգիստ, հակաեկեղեցական շնչով շարադրված Դատաստանագիրք և այսպես շարունակ: Ի դեպ այնպես չէ, որ Մեծ Հայքը զերծ է մնացել մշակութային հոսանքներից, ո՛չ, խնդիրը դա չէ, այլ՝ իմաստասիրական մտքի չգոյությունն ու դրա առարկայացման հեռանկարների բացակայությունը: Այլ խոսքով ասած Կիլիկիայում պարիսպներ ու արգելապատնեշներ չկային: Եթե Կիլիկիան Հայաստանը չոչնչացվեր, ապա անկասկած այն ընթանալու էր Ֆրանսիական թագավորության ճանապարհով: Ի դեպ Կիլիկիայում հայկական պետության հիմնումն էլ ավելի խորացրեց Մեծ Հայքի մեկուսացվածությունը: Փաստորեն Հայաստան կոչվածը մի տեղից տեղափոխվել էր բոլորովին այլ տեղ՝ հին տեղում թողնելով միայն չնչին մնացորդներ:

Լավ չխորանանք պատմության մեջ և միայն արձանագրենք, որ արդի Հայաստանը, հիշեցնում է Մեծ Հայքը: Այն նույնպես մեկուսացված է և բազմաշերտ պարսպով տարանջատված աշխարհից: Պրովինցիալ աշխարհայացքի ծիրում երբեք տարածությամբ չսահմանափակված արժեքներ չեն կարող ստեղծվել, քանի որ պրովինցիան հենց սահմանափակված է իր իսկ գաղափարական տարածությամբ:

Վերջում միայն նշենք, որ Բագրատյանի թվարկած գիտնականները միայն ծագումով են հայ, հնարավոր է առօրյայում էլ են հայ եղել, բայց որպես գիտնականներ նրանք հայ չեն, քանի որ ինչպես փորձեցինք հիմնավորել այս շարադրանքում, նրանք կրողն են իրենց գործունեության միջավայրի ու խաղի կանոնների: Օրինակ՝ 20-րդ դարի ազդեցիկ փիլիսոփաների մի զգալի մասը ծագումով հրեաներ են: Բայց դրանից պետք չէ ենթադրել, որ Կարլ Պոպպերը, Թոմաս Կունը, Իմրե Լակատոսը, Իսայա Բեռլինն ու մյուսները հրեական մտածողներ են: Եվ հենց այն պատճառով, որ հրեական նեղ միջավայրը այդպիսի մտածողների ո՛չ պահանջարկ ունի և ո՛չ էլ պետք է ունենա: Նրանք աշխարհինն են:

Այսպիսով, կլինե՞ն Հայաստանում գիտության համար նպաստավոր միջավայրեր ու խաղի կանոններ, ապա գիտություն ու ազդեցիկ գիտնականներ էլ կլինեն: Հակառակ պարագայում գիտության մասին խոսելն անգամ զավեշտալի է: Որքան էլ որ տաղանդավոր գիտնականներ ի հայտ գան, միևնույնն է, կա՛մ երկրից են հեռանալու միջավայր գտնելու ակնկալիքով կա՛մ էլ թողնելու են գիտությունը: Առանձին անհատներ առանց շարունակական ինստիտուտների համակարգային գիտություն չեն կարող զարգացնել: Իսկ միջավայր, ինստիտուտներ ու խաղի կանոններ պետք է ստեղծեն հանրույթն ու նրա ինքնաբավ միավորները:

Թեման իսկապես անվերջանալի է և դրա շուրջ կարելի է անվերջ խոսել, բայց սահմանափակվենք այսքանով՝ միևնույն ժամանակ չփորձելով հանդես գալ բացարձակ ճշմարտության դիրքերից: