Ե՞րբ կարող են հաստատվել արժանապատիվ հարաբերություններ հայերի եւ թուրքերի միջեւ

Հայերն ու թուրքերը՝ որպես հարեւան ժողովուրդներ, դատապարտված են հաշտեցման, վստահելի եւ բնականոն հարաբերություններ հաստատելուն: Արվել են փորձեր, գերտերություններն են աջակցել, անգամ դիվանագիտության պատմության մեջ չհանդիպող քայլ է ձեռնարկվել՝ ֆուտբոլային դիվանագիտություն:

Բայց կատարվել է մարդկության պատմության մեջ առաջին ցեղասպանությունը, հայերը հայրենազրկվել են, ինչն ունեցել է իր շարունակությունը՝ ի դեմս Մոսկվայի եւ Կարսի պայմանագրերի, այնուհետեւ՝ արցախյան պատերազմների: Նման փաստը չի կարող ապահովել տեւական խաղաղություն տարածաշրջանում, ոչ էլ՝ հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորում: Ներկայում Թուրքիայինն է ՆԱՏՕ-ի թվով երկրորդ բանակը,  Երկիր մոլորակի ամենալավ «պատառը»՝ զար­գացած տնտեսութ­յամբ հանդերձ: Հեշտ չէ կառավարել Թուրքիայի նման բազմազգ պետությունը՝ այսպիսի բարդ տարածաշրջանում, մանեւրել գերտերությունների միջեւ: Նույնպիսի, բայց էլ ավելի մասշտաբային են Ռուսաստանի հիմնախնդիրները: Այս երկու պետությունները, չնայած էական տարբերություններին, ունեն նույն խնդիրը՝ դիմակայել իրենց արտաքին քաղաքականության ճանապարհին մշտապես հանդիպող Արեւմուտքի սադրանքներին:
Ինչեւէ: Թուրքիան եւ Հայաստանը պետք է «հանդիպեն» միջազգային դատարանում:

Միայն դատարանի վճռից հետո, անկախ այն բանից, թե դատարանն ինչ դիրքորոշում կդրսեւորի Հայոց ցեղասպանության առնչությամբ, հնարավոր կլինի երկու ժողովուրդների միջեւ հաստատել տեւական ժամանակ սպասված բնականոն հարաբերությունները: Պատմության այդ մութ էջերի բացահայտումը երկու երկրների, ինչպեսեւ աշխարհի մյուս ժողովուրդների համար կարող է նշանակալի դերակատարում ունենալ՝ այսուհետ նման ողբերգական իրադարձությունները կանխելու եւ երբեւէ կատարված հանցագործությունների համար պատժի անխուսափելիության տեսանկյունից: Այսպիսին կարող է լինել արժանապատիվ խաղաղության ու փոխըմբռնման հաստատման ճանապարհը: Թվում են ավելորդ «առանց նախապայմանների» հարաբերություններ հաստատելու մասին խոսակցությունները կամ քայլերը: Եթե միջազգային դատարանի վճռով ապացուցվի Թուրքիային՝ որպես պետության, առաջադրվող մեղադրանքը, ապա այդ նախապայմանները պետք է Հայաստանն առաջարկի եւ բանակցի Թուրքիայի հետ:

Իսկ եթե «ապացուցվի» Թուրքիայի անմեղությունը, ապա բանակցությունների հիմքը կլինի բոլորովին այլ: Թուրքիան հզոր երկիր է, կարողանում է արժանապատիվ հարաբերվել իրենից  հզորների հետ: Եթե նույնկերպ հարաբերվի ոչ հզոր (ինչում որոշակի «նպաստ» է ունեցել հենց ինքը) Հայաստանի հետ, ապա դա էլ ավելի կհզորացնի նրան: Եվրոպան «ծերացել» է ու անտանելի դարձել, ավելին՝ որեւէ սկզբունք, որեւէ արժեհամակարգ այլեւս չի առաջնորդում եվրոպացիներին: Նրանք կորցնում են նույնիսկ իրենց ինքնությունը: Հետեւաբար, իրական արժեքները, որոնք շրջանակների մեջ կդնեն Արեւմուտքի՝ մարդկության համար արդեն վտանգավոր դարձած վարքագիծը, Արեւելքում է. Թուրքիա, Իրան, արաբական աշխարհ, մինչեւ Հնդկաստան, Չինաստան ու Ճապոնիա, իսկ հյուսիսում՝ Ռուսաստան: Այլ է Ադրբեջանի հարցը: Այս երկիրը դեռեւս «մաճառի» գործընթացում է, կգա ժամանակը, կհանդարտվի կամ կհանդարտեցնեն:

ՀԳ. Զուր են Թուրքիայի համաթուրանական նկրտումները: Այդ գաղափարի ճարտարապետները պետք է մի բան հասկանան. թյուրքալեզու՝ չի նշանակում Թուրքիա, չի նշանակում թուրք: Կենտրոնական Ասիայում բնակվում են ազգային բարձր արժանապատվությամբ օժտված ղազախներ, ուզբեկներ, թուրքմեններ, կիրգիզներ, որոնք, թեպետ, թյուրքալեզու են, ունեն իրենց ազգային արժեհամակարգերը, պատմական ժառանգությունը, որոնք նրանց նկատմամբ հարգանքի անքննելի հիմքեր են: Նույնը վերաբերում է Չինաստանում կոմպակտ բնակվող ույղուրներին: Հակառակ դեպքում, Փոքր Ասիայից մինչեւ Խաղաղ օվկիանոս կբռնկվի պատերազմ, որը վերջ կդնի մարդկության գոյությանը:

Չնայած հայ եւ թուրք ժողովուրդների՝ միմյանց նկատմամբ անհանդուրժողականությանը, այդուհանդերձ, պատմության մեջ եղել են հարաբերական բարու դրվագներ: Դրանցից մեկն իմ նախնիների հետ է կապված՝ դեռեւս 1914 թվականին․ իմ Տոնապետ մեծ պապին, ով Բուլանխ գավառից էր, թուրքերը զգուշացնում են, որ վատ բաներ են սպասվում: Եվ ահա, իմ մայրական կողմի գերդաստանը, վերցնելով ինչ հնարավոր է, շարժվում է դեպի Արեւելյան Հայաստան՝ թողնելով անասուններին: 1-2 օր ճանապարհ անցնելով, հերթական դադարի ժամանակ, պապս լսում է իր շան հաչոցը, որին թողել էր հոտի հետ:

Պարզվում է՝ հարեւան թուրք ընտանիքի հայրը հանձնարարել է իր տղային՝ հայ ընտանիքին պատկանող ոչխարները հասցնել իրենց: Տոնապետ մեծ պապս ցանկանում է երիտասարդին ոսկով վճարել եւ ճամփել հետ՝ Թուրքիա, սակայն նա հրաժարվում է վերադառնալ: Մեծ պապս հետագայում նրան տալիս է ինչ-որ ունեցվածք, գտնում մի թուրք աղջիկ (այն ժամանակ Հայաստանում թուրք ընտանիքներ կային), ամուսնացնում: Երբ մերոնք թողնում են գյուղի իրենց անշարժ ունեցվածքը, թուրք հարեւաններն ասում են, որ կարող են անհոգ լինել, երբ վերադառնան, կրկին իրենց ունեցվածքի տերը կլինեն: Մերոնք այդպես էլ չեն վերադառնում… Հիմնավորվում են Հրազդանի գյուղերից մեկում: Տարիներ անց այդ տունը, որը նախկինում թուրք ընտանիքի էր պատկանել, վաճառում ու գնում են այլ գյուղ: Տան մուտքի շեմին դրված քարերի տակ նոր սեփականատերը գտնում է ոսկի, թուրքի ոսկի: Հետագայում մերոնք իմանում են դրա մասին, բայց չեն ափսոսում դրա համար…

Գագիկ Վարդանյան