Երեւան

Երանի էն ժամանակներին, երբ երկրագունդը տափակ էր, ու աշխարհում պոետներ չկային: Էն, ինչ տափակ էր, տափակ էլ մնաց, իսկ կլորը, գունդ ու կծիկ եկած, գլոր-գլոր հասավ մինչեւ մեր օրերը: Տափակ աշխարհը չէր կարող անժառանգ անհետանալ: Եղան եւ տափակագլուխ մարդիկ` տափակ մտքերով ու տափաստան հայրենիքով: Նրանց երկիրը փղերի վրա էր: Բայց նրանց աշխարհի բեռը մեզ վրա ընկավ: Դրանք միաբջիջ կենդանիներ էին` բազմաբջիջ կրքերով ու աշխարհակալ ցանկություններով: Իսկ թե, Աստված ոչ արասցե, էդ բջիջը բանաստեղծ էր, ապա թող ու փախի: Փախի, եթե փող ունես: Իսկ եթե փող չունես, բայց տաղանդ ու շնորհք ունես, ապա տառապի, տառապի նրանց ողորմած կոպեկներով` անշունչը շնչավորի, անգույնը գունավորի, անբանաստեղծականը բանաստեղծականացրու, որ մի կտոր հացի էլ դու արժանանաս: Էդ գործով է ապրում Լեւոն Սարգսյանը: Լեւոնը իր համար Լեւոն է, ինձ համար` մուսա: Նա, որ մուսա է, մուսա չունի: Երբ էլ ուզենա, կգրի: Փողը տալիս էին, բանաստեղծություն ստանում` տարվա ցանկացած եղանակի ու ժամանակի: Իմն անփող էր: Ես մի մեղու եմ` Երեւանի փողոցներում բաց թողած: Կյանքից նեկտարի պես նշխար եմ հավաքում, որ իմ մեղրածոր պատմվածքները հյուսեմ: Եւ չի եղել մի հանդիպում Լեւոնի հետ, որ շաքար-նաբաթ իր բառ ու բանով նա իմ քիմքը չքաղցրացներ: Էդ օրը երկար խոսեցինք, բայց հիշատակության արժանի ոչինչ չորսացի, եւ թվում էր, թե էս անգամ միտքս ու լեզուս նշխար ու խորիզի կարոտ կմնա: Մեկ էլ անսպասելի` հենց բաժանման եզրին, նա բացեց քանքարավոր բերանը... Այնտեղից գոհար ու մարգարիտ էր թափվում: Վեր թռա, որ օդում բռնեմ... Նրա խոսքը գետնին չպիտի ընկներ... Խոսքը դեռ բերանում, արդեն իմն էր` էս պատմվածքինը... Պատմում էր բրիգադիր խոպանչու, նրա բրածո հույզերի եւ արխայիկ զեղումների մասին: Երջանիկ սոցիալիզմի ժամանակաշրջանում նա անանուն գրող էր: Հիմա գրելը թարգել է, դարձել անունով մարդ` Լեւոն: Վաղուց իր միջի բանաստեղծին ուրացել էր, մոռացել ու գրողի ծոցն ուղարկել: Գրելն այլեւս մեղք էր: Նա էլի չէր գրի, չէր գնա մեղսագործության, եթե կարիքը չստիպեր: Եւ ի՞նչ: "Ինչպես շունն է վերադառնում իր փսխածին, այդպես էլ մեղավոր մարդն է վերադառնում իր մեղքին": Սակայն իր գիրը նախկին շնորհը չուներ: Էն, ինչ չէր գրվում, շինվում էր: Նա փողով ոտանավորներ էր շինում, սրբագրում կամ պաչինկա անում... Նա մի մեծ գլուխ ուներ, որտեղ երկու բանաստեղծ էին ապրում` շինողն ու շինվողը... Գրում էր, երբեմն էլ առանց բնագրի: Բիճն էլ իր կնունքն ուզում էր: Պատվիրատուն փողն ու մատերիալը տալիս էր ու մի կողմ քաշվում: Մնացածն իրեն էր հայտնի: Լեւոնը պուճուր Աստված էր: Կարող էր թղթի վրա խոնարհվեր ու թեկուզեւ Ադամ ու Եւա արարեր: Նրանցից սոսկ Աստծո շունչն էր պակաս: Բայց կարող էին եւ ինքնուրույն խաղեր տալ: Ադամը հուշիկ կմոտենար Եւային ու թիկունքից գողտու կփակեր Եւայի աչքերը:



- Ո՞վ է,- զվարթուն ձայնով կկանչեր Ադամը:



- Գագոն,- զրնգուն, ինչպես հնչեղ արծաթը, կարձագանքեր Եւան:



Ո՜վ քեզ զարմանք: Դրախտում Ադամից եւ Եւայից բացի մեկն էլ կար: Եւ այդ մեկը հայ էր: Գագոն, որին արարել էր Լեւոնը: Լեւոնը, որը խոպանչի բանաստեղծների բանաստեղծն էր: Նա, որ բան էր շինում... Միայն նա կարող էր խոպանչիների թափոններից պոեզիա ստեղծել: Էն, ինչ մեզ համար թափոն էր, խոպանչու համար ցող ու մարգարիտ էր, կանաչ մարգագետինների կարոտագիր` թավշյա պոեզիա: Էդ ներշնչանքով էր նա ապրում իր աշխարհից հեռու` սերը կրծքի տակ, աչքն ու ականջը երկրի զուլալ ձայներին ու կապույտ տեսիլքին: Գրելիս իր սիրտը թրթռում էր, ու թվում էր, թե կարդալիս էլ կարդացողի սիրտը պիտի թրթռար: Պոեզիան ի՞նչ է` սրտի թրթռոց... Հեռավոր ցուրտ հյուսիսում փայլատակում էր պոետի աստղը: Որքա՜ն կուզենար այն ծագեր նաեւ հայրենի երկնակամարում: Փողին մուննաթ: Հույսով, սիրով ու վարդագույն երազանքներով նա իր միամիտ նամակներն էր հղում հարազատներին: Դրանք նրանց համար էին նամակ, իր համար ավելին էին` բխումն ի խորոց սրտի... Ավելորդ չենք համարում որպես հում նյութ առանց Լեւոնի միջամտության այդ գողտրիկ գրառումներից մի փոքրիկ պատառիկ հրամցնել պոեզիայի սիրահարներին.



Քույրի՛կ ջան,



Ըստեղ բռիգադով կաշխատինք,



Գիշերները չենք կռնա քնի`



Կմսինք...



Վալոդը օր կուգա`



Հեդը բրդե յորղան դոշագ ղրգե



Մեր Ջավախք աշխարհից,



Օր գիշերնը չմսիմ...



Փողը մութ տեղում անգամ լույս էր տալիս, դեռ ավելին` դառնում պոեզիա... Արվեստը զոհ էր պահանջում, եւ այդ զոհը ես չէի... Զոհասեղանին պոետի սիրտն էր: Լեւոնի գրչի տակից փաթիլ-փաթիլ մանվում, "խմբագրվում", "սրբագրվում", արարվում էր հերթական բանաստեղծությունը.



Քո՛ւյր իմ, մրսում եմ



Լուրթ երազների պակասությունից:



Լսո՞ւմ ես, քո՛ւյր իմ,



Բարձեր ուղարկի՛ր



Բարձր Աբուլի բույրերով լեցուն,



Վերմակ ուղարկի՛ր



Ծաղիկներով լի,



Եւ մի երկնային



Ներքնակ ուղարկի՛ր,



Որ շատ նման է



Ջավախքս համբուրող



Ճերմակ ամպերին...



Լեւոնն Աստված չէր: Բայց նա իր շունչն էր փչում անշունչին, եւ անկենդանը կենդանանում էր: Վաղը նա իր շունչը տալու էր խոպանչուն: Մինչդեռ կինը աղերսում էր.



-           Էդ մի զարկն էլ թող մեզ մնա...



Նա անդրդվելի էր: Պայմանը պայման էր: Պայմանից դուրս եկողը, միեւնույն է, բանաստեղծ չէր: Բանաստեղծը գին չուներ: Կյանքի գինը փողն էր: Փողն ամեն ինչ էր, վերջնական նպատակը` էլի փող: Անգինն իր կինն էր ու իր ընտանիքը: Կնոջ համար նա դեռեւս բանաստեղծ էր: Կինը ամեն Աստծո օր նրա անխափան մուսան էր, նրա առաջին ընթերցողն ու վերջին գնահատողը: Լեւոնն իր համար որ չէր գրում, դա չէր նշանակում, թե ուրիշներին չէր ընդունում: Պոետներ կային, որոնց մոտ ինքը ոչ թե վարպետ, այլ ընդամենը աշակերտ էր: Նրանց ծառայելը իր համար գերագույն վայելք էր: Ավետիք Իսահակյանի կանգուն արձանը` դրա անմեռ վկան: Լեւոնի կինը աշխատանքից վերադառնալիս ամուսնուն միշտ տեսնում էր Իսահակյանի արձանի մոտ իրեն սպասելիս: Եւ չէր եղել մի օր, որ նա այնտեղ չլիներ: Էդ օրը եկել էր ու ամուսնուն արձանի մոտ չէր գտել: Աջ էր նայել ու ձախ, աչքերով փորփրել ասֆալտը. Լեւոնը չկար, չկար ու չկա՜ր... Հույսը կորցրած` հայացքը հառել էր Վարպետին. միգուցե նա նրա տեղն իմանար... Աչքերին չէր հավատացել: Պատվանդանին` ուղիղ վարպետի տեղում, իր ամուսինն էր կանգնած:



- Լեւո՞ն,- զարմացել էր,- դու ի՞նչ ես անում էդտեղ...



- Ի՞նչ անեի,- ամոթխած արդարացել էր ամուսինը,- Վարպետը գնաց միզելու, խնդրեց, որ մի քանի րոպե պահեմ իր տեղը...



Ավոն էլ մեղավոր չէր: "Հազար-հազար մարդ, հազար հարամի" էս արձանի շուրջ վխտում է հիմի... Ի՞նչ իմանաս... Մեկ էլ բարձրացան ու չիջան... Ողբերգությունը ոչ թե արձանի մեծության մեջ էր, այլ նրան շրջապատողների փոքրության... Նախընտրելի էր գահը թողնել Ապոլոնը լքած մի անմեղ մեղավորի, քան փառքի մուրացկան, հուշարձանի կարոտ անկուշտ ու հարամի էդ թշվառականներին...



Պատվանդանի վրա՞, թե՞ պատվանդանի տակ` գործը գործ չէր: Վաստակածը մի կտոր հաց էր ու հազար կտոր պակասություն, կարիք եւ զրկանք: Ուրիշի պատվանդանին կանգնելով, էն էլ ժամանակավոր, ո՛չ կյանքում տեղը կգտներ եւ ո՛չ էլ հեռուն կգնար: Շարժվել էր պետք, շարժվե՛լ... Էլի առեւտրով թե մի բանի հասավ` հասավ, թե չէ որ սրա-նրա համար թուղթ մրոտեց, կարող է եւ մրի մեջ մնար: Սաղ աշխարհն էր բիզնեսի մեջ: Ինքն էդ սաղի մեջ սաղ էր ու սատկած: Ումի՞ց էր պակաս: Սակայն առեւտուրն էլ էր փող ուզում, որ փողն էլի փող բերեր: Էլի բիճն իր կնունքն ուզում էր: Որտեղի՞ց ճարեր բնկալը: Ունեցած-չունեցածը Սովետի օրոք աներոջ օգնությամբ ձեռք բերած մի բնակարան էր ու երկու բանաստեղծի բնակատեղի` իր քանքարավոր գանգը: Այլեւս այն ամայի տարածք էր: Պոեզիան որբ էր ու անտեր: Էս լույս աշխարհը չէր կարողանում մի բանաստեղծ պահեր, իր չոր գանգը ո՞նց պահեր... Էն էլ երկուսին... Քանքարն էլ ոսկի չէր, որ բանկում գրավ դներ: Էլի թե խուրդվեր` բնակարանը...



Էս ի՞նչ քաղաք է, ի՞նչ բարքեր... Երեխա ժամանակ կինո էր նայում: Փակ աչքերով էլ տեսնում էր` "Թափառաշրջիկն" էր: Ռաջ Կապուրը երգ էր երգում ու խոսք ասում: "Եղբա՛յր,- ասում էր,- սա Բոմբեյն է, Բոմբեյը... Տանիքները կղմինդրից են, մարդկանց սրտերը` քարից...": Տանիքները նորոգվեցին: Մարդկանց սրտերը մնացին քարից: Այսպես էլ ապրում ենք` քարե սրտերով: Սա Երեւանն է, Երեւանը... Տեսեք, ամառը ջերմ է, երեկոն` խաղաղ: Աստղերը երկնքում հույսեր են վառում: Փողոցներով ու մայթերով մարդիկ են հոսում: Հոսում են անդադար, մրջյունների նման շարվեշար` իրենց հետ տանելով անխոնջ մարմիններն ու քարե սրտերը... Ասես երեկ էր` գյուղից քաղաք եկավ: Հոսանքը արցունքի պես վճիտ մի հոգի էլ իր մեջ առավ: Գյուղում միամիտ երեխա էր` շառից ու խերից հեռու: Սար էր բարձրանում ու սարից իջնում` կանաչ թավուտների բույրը վրան, զմրուխտ դաշտերի ցողը ոտի տակ` շաղակոլոլ ու ծաղկավառ: Անտառը լիքն էր Աստծո տվածով: Դեռ անտառեզրին Արջն ասում էր` բարով, Լեւոն... Ու գնում էին, գնում էին հաճարենի, կաղնի, բոխի, թեղի, թխկի ծառերի տակով, շնչում սաղարթների զովությունը, պաղ աղբյուրների ջուրը խմում ու մոռ ուտում` ինքը, արջը, իր մանկությունը... "Էս ի՞նչ քյաֆուր դարի հասանք...": Չհասանք, հասցրինք: Անտառը փլվեց: Փուլ եկավ մանկության սարը: Էդտեղով մարդիկ էին անցել... Չկա, չկա այլեւս բնության ձեռքը, որ իրեն բարեւի: Այնտեղից մետաղ են հանում: Արջը խռովել ու իրենից փախել է: Մարդիկ Աստծո տունը քանդում են, որ հետո իրենց տունը քանդեն: Նրանք աշխարհն էին գրավ դրել, ինքը` իր տունը: Վիճակը գցված էր: Բանկից ստացած երեսուն հազար դոլարը բոլ-բոլ հերիք էր` Չինաստանից չուլ ու փալաս բերելու եւ Հայաստանում իր բիզնեսը զարգացնելու համար: Բայց դժվարը Չինաստան գնալը չէր: Դժվարը Չինաստանից Հայաստան գալն էր: Մաքսատունը խորտակեց իր պայծառ երազանքը: Մաքսատան ճանապարհը կյանք էր տանում` դեպի գորշ մղձավանջ:  Երեսուն հազարով գնված ապրանքի դիմաց երեսունհինգ հազարի տուրք էր պահանջվում: Ո՞ւր գնար, ո՞ւմ բողոքեր... Մորմոքված ու կողոպտված` նա ձեռք մեկնեց կառավարական շենքերին, ոտքով մաշեց մարմար շեմքերը, ճակատը զարկեց պաշտոնական դռներին, աղի արտասուք ու դառը պաղատանք թափեց... Ապարդյուն: Կողբ դռների հետեւում անաղմուկ մարում էին սրտերը: Ասված էր` անտուն պիտի մնար: Դա այնքան էլ սարսափելի չէր: Նամանավանդ որ Երեւանում անօթեւան էլ կարելի էր օթեւանել: Սարսափելին թերեւս կյանքն էր, որ իր ու իր ընտանիքի համար չէր... Օրը մսխում էին փողոցում: Նկուղը, որտեղ ծվարել էր ընտանիքը, մութ էր, խոնավ, պատերը բորբոսնած, նամշահոտը մեջը: Այն միայն քնելու համար էր: Գերադասում էին դրսում լինել: Լեւոնին միշտ կարելի էր հանդիպել Օպերայի մատույցներում:



Նախկինի պես չէր խնայում. նեկտար ու նշխար էր ինձ բերում: Հեռուստացույցի մեջ մարդիկ կան, որոնց խոսքը լսելու համար չէ, նայելու համար է (նրանք կարող են խոսել, խոսել ու բան չասել): Լեւոնի խոսքը հեռատեսիլում չէ, այն միշտ իմ ականջում է: Ցավոք, նրան լսողներն էին քիչ: Նա հանդարտ ճեմում էր Մաշտոցի պողոտայով, թախծոտ հայացքով զննում շուրջը: Եւ ոտքը մայթին այնպես թեթեւ ու այնքան զգույշ էր դնում... Կիզիչ արեգակը ալարկոտ խոնջանք էր սփռում: Մեռյալ միջօրե էր: Մարդիկ ամենուր վխտում էին մրջյունների հանգույն: Լեւոնը քայլում, ասես սահում էր քաղաքի վրայով: Սա Երեւանն է, Երեւանը... Ես եւս իմ ոտքը զգույշ եմ դնում ասֆալտին: Չէ որ նրա տակ հայրենակիցներիս սիրտն է թաղված...



Լեւոն ՋԱՎԱԽՅԱՆ