Թուրք ազգին ուղեղի վիրահատություն է պետք. ասում է թուրք փորձագետը

Հարցազրույց թուրք փորձագետ, Իզմիրի տնտեսագիտական համալսարանի ԶԼՄ եւ քաղաքագիտության դասախոս Զաֆեր Յորուքի հետ:



- Առաջին հարցս վերաբերում է հայ-թուրքական հաշտեցման գործընթացին: Ինչպե՞ս եք գնահատում անցնող մեկ տարին:



- Ըստ իս, շատ կարճ ժամանակահատվածում շատ մեծ առաջընթաց եղավ: Մեր նախագահը եկավ Հայաստան՝ ֆուտբոլ նայելու, ձեր նախագահը՝ Թուրքիա:  Մենք, անկեղծ ասած, սպասում էինք, որ Թուրքիայում ավելի խիստ արձագանք կլինի այս ամենի նկատմամբ: Բայց այդպես չեղավ: Ճիշտ է, ադրբեջանական պատվիրակություններ եկան-գնացին, բողոքեցին կառավարության քայլերի դեմ, "Ազգայնական շարժում" կուսակցությունը (MHP) քննադատեց կառավարությանը, սակայն դա շատ խիստ քննադատություն չէր, որովհետեւ, ըստ էության, դա այնպիսի կուսակցություն է, որ սպասում է առիթի՝ մարդկանց փողոց հանելու համար, եւ նրա քննադատությունն այնքան էլ լուրջ չընդունվեց: Ըստ էության, հասարակական կողմն ապահովելը գործի ամենակարեւոր մասն է: Երբ կարողանում ես հասարակության հետ գլուխ հանել, արդեն քաղաքական կամքին է մնում հարցը: Ես կարծում եմ, որ Թուրքիան, ամեն դեպքում, ունի այդ քաղաքական կամքը: Արտգործնախարար Դավութօղլուի ռազմավարությունը կա՝ 0 խնդիր հարեւանների հետ: Գիտեք, մինչեւ հիմա, Թուրքիայի պաշտոնական քաղաքականության համաձայն, մեր հարեւանները մեր թշնամիներն են: Օրինակ, Հյուսիսային Իրաքը տարիներով Թուրքիայի համար գլխացավանք էր, բայց հիմա հարաբերություններն արդեն բարելավվում են: Սա նաեւ ցույց է տալիս, որ Թուրքիան հարեւաններին արդեն որպես թշնամի չի տեսնում:



- Գործընթացի հենց սկզբից ակնհայտ էր, որ այն Հայաստանի եւ Թուրքիայի իշխանություններին, եթե չասեմ պարտադրվեց, համենայնդեպս առաջարկվեց Արեւմուտքի կողմից: Եվ բացի իշխանությունների վարած քաղաքականությունից, անչափ կարեւոր է հասարակական կարծիքը: Արդյո՞ք այդ պահանջը կար թուրք հասարակության մեջ, նա պատրա՞ստ էր հաշտեցման գործընթացին:



- Չէ, հասարակությունը պատրաստ չէր արձանագրություններին: Թուրքիայում արձանագրությունների տեքստով այնքան էլ չեն հետաքրքրվում: ԶԼՄ-ներն էլ դրա մասին չեն խոսում, ուղղակի ընդհանուր ձեւով մեկնաբանում են, որ արձանագրությունները զիջումներ են պարունակում հայկական կողմին, բայց փոխադարձ զիջումներ հայերը չեն անում: Ընդհանուր մտայնությունն այն է, որ "Արդարություն եւ զարգացում" կուսակցությունը (AKP) զիջումներ է անում Հայաստանին, ԱՄՆ-ն ճնշում է գործադրում Թուրքիայի վրա: Այդպես են մեզ ներկայացնում: Դրա համար իրապես ազգային համաձայնություն է պետք: Եթե նայենք քրդական մերձեցման գործընթացը՝ թե ինչ պատճառով այն տապալվեց, ամենամեծ ազդեցությունը Ազգայնական շարժման (MHP)  եւ հատկապես Հանրապետա-ժողովրդական կուսակցության (GHP) լուրջ դիմադրությունն էր: Այսինքն, եթե MHP-ն ու GHP-ն համաձայնության հասնեին քրդական հարցում, հնարավոր է այն հաջողության հասներ, որովհետեւ հասարակության ընդդիմությունն ավելի ուժեղ չէր լինի: Նույնը հայ-թուրքական հարաբերությունների մասին կարելի է ասել: Հասարակության մեջ կան ենթագիտակցական վախեր, մշակութային եւ, իհարկե, պատմական շատ լուրջ արգելքներ: Այս ամենի վրա խաղում են քաղաքական գործիչները: Հայաստանում էլ են դրա վրա խաղում, Թուրքիայում էլ: Դրանք շատ զգայուն  հարցեր են: Մերձեցման համար նախ երկու երկրները պետք է վճռական լինեն: Երկրորդ, Թուրքիայի տեսանկյունից եմ ասում, այստեղ չգիտեմ, տարբեր քաղաքական մոտեցումները՝ աջերը, ձախերը, կենտրոնամետները, պետք է համաձայնության հասնեն այն հարցում, որ մենք հաշտվում ենք հայերի հետ: Բացի այս, Ադրբեջանի եւ Ղարաբաղի հարցն էլ կա, որտեղ պետք է առաջընթաց գրանցել, որովհետեւ ադրբեջանական լոբբին ինքնին թեեւ այնքան էլ ազդեցիկ չէ Թուրքիայում, բայց թուրք-ադրբեջանական հարաբերությունները շատ զարգացած են: Դա տնտեսական շահն է, որն իշխում է, պատմական կապեր ունենք, եւ քանի դեռ Հայաստանն ու Ադրբեջանը խնդիր ունեն, Թուրքիայում Հայաստանի հետ բարեկամանալու քաղաքական կամք չի կարող ի հայտ գալ առանց Ադրբեջանի հետ համագործակցելու, որովհետեւ դա միանգամից քննադատության կարժանանա, եւ դրա արդյունքում ընդդիմությունը նույնիսկ կարող է իշխանության գալ:



- Այսինքն իրականում թուրք հասարակությունը տեղյակ չէ՞ գործընթացից:



- Այո, իշխանություններն այնքան էլ չէին խոսում այս մասին, բայց ծայրահեղ ընդդիմությունն ամեն օր դա էր ասում: Իշխանական կուսակցությունը նախընտրում է այդ մասին չխոսել, որովհետեւ գիտի, որ չի կարող հասարակությանը հակառակում համոզել: Իհարկե, չէի ասի, որ մանիպուլյացիաները շատ են ազդում ժողովրդի վրա, բայց արդեն կա պատրաստի մշակութային, ազգային ու հոգեբանական իռացիոնալ  հող, որի վրա կառուցվում է այդ ամենը: Եթե գալիս ենք արմատին, նախեւառաջ պետք է այդ հոգեբանական խնդիրները հաղթահարենք, իսկ դա կարճատեւ լուծում չունի: Շատերն են ասում, որ թուրք ազգի համար ուղեղի վիրահատություն է պետք, որովհետեւ եթե ամեն ինչ շատ արագ անես, կստացվի, որ այդ վիրահատությունը մուրճով ես անում եւ գլուխը բուժելու փոխարեն ջարդում ես: Ես, իհարկե, թուրքական կողմի մասին եմ ասում: Հայ հասարակությանն էլ անհրաժեշտ է ուղեղի վիրահատություն, թե ոչ՝ չեմ կարող ասել:



- Պարոն Յորուք, Դուք ասացիք, որ հայ-թուրքական հարաբերություններում Ղարաբաղի հարցը կարեւոր տեղ է գրավում: Փաստորեն, բացի ցեղասպանության խնդրից, խանգարող հիմնական հանգամանքներից մեկը, այնուամենայնիվ, ադրբեջանական գործոնն է:



- Այո:  Հրեական լոբբիի նման հզոր չէ ադրբեջանական լոբբին Թուրքիայում, բայց շահեր կան, տնտեսական հարաբերություններ՝ նավթամուղ կա, գազամուղ, պատմական հարաբերություններ:



- Բայց Հայաստանի դիրքորոշումն Արցախի հարցում հայտնի է եւ անփոփոխ, իսկ Թուրքիան  հարցը որպես նախապայման է դնում: Ստացվում է, որ գործընթացը փակուղուց դուրս չի՞ գա:



- Այո, ստացվում է, որ դեպի փակուղի է գնում: Անկեղծ ասած, ոչ ես, ոչ էլ թուրք հասարակությունը խնդրի կոնկրետ մանրամասները չգիտենք: Չգիտենք, թե ով ինչ է ուզում, որքան կտոր հող, բայց պետք չէ շատ մեծ մասնագետ լինել՝ հասկանալու համար, որ դա կարեւոր խնդիր է, որովհետեւ որքան խոսում ենք հայ-թուրքական հարաբերություններից, միշտ էլ Ղարաբաղն ի հայտ է գալիս:



- Շուտով կլրանա արձանագրությունների ստորագրման մեկ տարին, բայց, ըստ էության, հայ-թուրքական հարաբերություններում ոչինչ չի փոխվել: Իսկ Թուրքիայում ընտրություններ են սպասվում, եւ հայ-թուրքական հարցում ցանկացած տեղաշարժ ազդեցություն կթողնի ներքաղաքական դաշտում, ինչու չէ՝ նաեւ ընտրությունների արդյունքների հարցում:



- 2012 թվականին հնարավոր է արձանագրությունները վերակենդանանան: Որովհետեւ Թուրքիայում երկու կարեւոր իրադարձություն է սպասվում, նախ՝  սահմանադրական հանրաքվեն եւ ընտրությունները: Իսկ ընտրությունների ժամանակ քաղաքական մթնոլորտը լարվում է, եւ Հայաստանի հետ մերձեցումը ծայրահեղ աջ ուժերի կողմից հաստատ ճիշտ չի դիտարկվի: Նրանք դա կներկայացնեն այնպես, որ Թուրքիան Ադրբեջանը "վաճառում" է, եւ իշխանությունը ձայներ կկորցնի: Բոլորը դա հասկանում են, եւ այդ տեսանկյունից, մինչեւ ընտրությունների ավարտը հայ-թուրքական հարաբերությունները շատ ցածր մակարդակի վրա կգտնվեն, սակայն կարծում եմ, որ ընտրություններից հետո, եթե, իհարկե` իշխանությունը չփոխվի, կրկին հարաբերությունների վերակենդանացում կլինի:



- Իսկ ի՞նչ եք կարծում՝ այդ ամենը հաղթահարելու եւ, այսպես ասած, հետվիրահատական ռեաբիլիտացիոն շրջանն անցնելու համար որքա՞ն ժամանակ է հարկավոր թուրք հասարակությանը:



- Ժամանակի առումով չեմ կարող ասել, բայց շատ վճռական քաղաքական կամք է հարկավոր, իսկ դրանից հետո ազգային համաձայնություն է պետք: Նաեւ հայկական կողմից համապատասխան ժեստեր են պետք:



- Աղթամարի Սուրբ խաչ եկեղեցում պատարագի մատուցումն ինչպե՞ս կազդի թուրք հասարակության վրա, արդյո՞ք այդ իրադարձությունը որեւէ բան կփոխի:



- Վանում հատուկ քվոտա կա, որ 5 հազարից ավելի հայ չի կարող Վան մեկնել: Վանի ժողովուրդը բողոքում է, որ այդ արգելքը վերացվի, սահմանը բացվի եւ գոնե Աղթամարի բացման ժամանակ շատ հայեր գնան այնտեղ: Բացի այդ գիտեմ, որ Կարսի քաղաքապետը, եւ ժողովուրդն ընդհանուր առմամբ, միշտ սահմանի բացման նախաձեռնություններ են անում արդեն 10 տարի է: Մենք գիտենք, թե հասարակության որ զանգվածն է բացասական արձագանքելու դրան: Այդ կողմերի ժողովուրդը չէ հաստատ, այլ ավելի ոսկրացած ազգայնականները՝ MHP-ի նման կուսակցությունները: Իշխող կուսակցությունն էլ ջերմ չի վերաբերվում այդ իրադարձությանը, որովհետեւ գիտի, որ եթե շատ գործ անի, պետք է ձայներ կորցնի: Նրա համար այնքան էլ հաճելի բան չէ դա, բայց տարածաշրջանի մոտեցումներն այս մոտեցումներից տարբեր են:



- Ստացվում է, որ իշխանությունները պարզապես Արեւմուտքին ինչ-որ բան ապացուցելու համա՞ր են սա անում:



- Իհարկե, սա իր ազդեցությունը կունենա Եվրամիությանն անդամակցելու գործընթացի վրա: Եկեղեցին փակելը եւ այնտեղ աղոթելն արգելելը միջազգային պայմանագրերով արգելված են, եւ Թուրքիան հիմա անում է այն, ինչ ինքը պարտավորված է անել միջազգային պայմանագրերով: Բայց չի կարելի նաեւ ասել, որ "Արդարություն եւ զարգացում" կուսակցությունը չի ուզում դա անել, եւ Եվրոպան ստիպում է նրան: ԱԶԿ-ի աշխարհընկալումն էականորեն տարբերվում է մինչ օրս Թուրքիայում իշխանության գլուխ եղած ուժերի մոտեցումներից: Մինչ այժմ բոլորն ասում էին, որ մենք մեկ ազգ ենք, մեկ կրոն ունենք, ով մեզ հետ չէ՝ մեր թշնամին է, իսկ ԱԶԿ-ն այդ ամենին մոտենում է Օսմանյան կայսրության տեսանկյունից՝ մենք 90 տոկոսով մահմեդական պետություն ենք, մեզ մոտ փոքրամասնություններ  կան, որոնք էլի մերոնքական են, նրանք մեզ վնաս չեն, եկեք իրենց օգնենք ու պահենք: ԱԶԿ-ն ավելի ազատ է նման հարցերում: Պարզ է՝ ինչ-որ սահմաններ էլ ունի: Մենք փորձում ենք պարզել, թե որն է այդ սահմանը: Այսինքն արդեն ԱԶԿ-ն էլ է դառնում հետամնաց ուժ, եւ Թուրքիայում նոր ուժի կարիք ունենք: ԱԶԿ-ի գաղափարախոսությունը բավական առաջադեմ է Թուրքիայում, բայց աշխարհի զարգացումների համեմատ այդքան էլ առաջադեմ չէ: