Ձայն տալ ժողովրդին, որ ձայն չունի

Դընի Դոնիկյանը գրող է եւ սփյուռքահայ, բայց նրան բնութագրել որպես սփյուռքահայ գրող՝ ճիշտ չի լինի, նկատի ունենալով սփյուռքահայ գրողի մասին ունեցած մեր պատկերացումը։ Դոնիկյանը գրում է ֆրանսերեն, հետեւաբար ոչ թե հայ, այլ ֆրանսիական գրականության «մշակ» է։ Նա ֆրանսերեն է թարգմանել Հովհաննես Թումանյանի քառյակները, Պարույր Սեւակի «Եղիցի լույսը», Վահրամ Մարտիրոսյանի «Սողանքը» եւ մի շարք ստեղծագործություններ Մարինե Պետրոսյանից, Վիոլետ Գրիգորյանից, Գայանե Բաբայանից ու ձեր խոնարհ ծառայից։



Չնայած Դոնիկյանի լեզուն ֆրանսերենն է, նրա թեմաները մեծ մասամբ հայկական են, ընդ որում՝ նա իր թեմաները չի պեղում հայ ժողովրդի ողբերգական անցյալից, Հայաստանի ոչ պակաս ողբերգական ներկան է նրան մատակարարում թեմաներ։ Դընին Ֆրանսիայում է ապրում, բայց միշտ Հայաստանում է եւ ոչ վիրտուալ ձեւով։ Հայաստանում տեղի ունեցող իրադարձությունների մասին նա ինտերնետից չի իմանում, այլ ականատեսի աչքով է նկարագրում ամենը։



Մարտի մեկին էլ Դընի Դոնիկյանը Մյասնիկյանի արձանի մոտ է եղել ու մի ամբողջ գիրք է գրել այդ օրերի, դրանց հաջորդած ամիսների մասին։ Հետո, ինչպես ինքն է ասում, ցանկություն է ունեցել դուրս գալ Երեւանից, Հայաստանի մասին գրել։ Օտարերկրացի զբոսաշրջիկների հետ արշավներ է կատարել Հայաստանի հեռավոր անկյունները ու գրել էսսեներ տեսարժան վայրերի, շքեղ բնության ու դրա կողքին ապրող ժողովրդի թշվառության մասին։ Դընի Դոնիկյանը միշտ գտնում է ցավոտ տեղն ու մատը դնում վրան՝  Քաղաքացու նախանձախնդրությամբ, որ այդքան պակասում է հայաստանցի ու ՀՀ քաղաքացի շատ գրողների։ Այդ արշավների արդյունքում ստեղծված էսսեներից է բաղկացած վերջին գիրքը՝ «Սյունիք-Մագնիֆիկատը», որի շնորհանդեսը եղավ օրերս։



- Ինչպե՞ս ծնվեց գրքի մտահղացումը եւ ինչո՞ւ որոշեցիք դուրս գալ Երեւանից։



- Ես երեք ճյուղով կաշխատեմ՝ թարգմանություն, գրականություն եւ հրապարակախոսություն։ Ինտերնետում կայք ունեմ, որտեղ զուտ ցեղասպանության մասին եմ գրում։ Եվ ունեմ իմ առանձին կայքը։ Ունեմ երկու բլոգ՝ մեկում գրում եմ միայն հետաքրքիր կամ ինձ հուզած դեպքերի մասին, մյուսում գրում եմ միայն Հայաստանում կատարած իմ արշավների մասին։ Հետո մշակում եմ, եւ դառնում է գիրք։ Առաջին գիրքը սա է՝ Սյունիքի մասին։ Հիմա գրում եմ Տավուշի մասին։ Գրում եմ այն, ինչ որ կպատահի։ Եթե մարդ կհանդիպեմ, գրում եմ իր մասին, բնության մասին, ճանապարհների մասին։ Ես գյուղերով անցա, տեսա, որ բնական հարստություն շատ կա, բայց խնամք չի տարվում, չի մշակվում, ռացիոնալ չի օգտագործվում, եւ ափսոսում եմ, որ գյուղերը շատ աղքատ են։ Շատ հետաքրքիր բաներ կան Հայաստանին մեջ, որ հայերը չեն իմանում եւ սփյուռքի հայերն էլ չեն իմանում։ Ուզում եմ, որ մարդիկ գան ու ման գան Երեւանից դուրս։ Ուզում եմ, որ զբոսաշրջիկները փոխանակ մնան Երեւանում, երթան դուրս, որ ավելի հետաքրքիր է։ Սրանք գրական հոդվածներ են, որպեսզի միաժամանակ բնության հետ գրություն լինի, որ կապը աշխատի բնության ու գրության միջեւ։



- Մենք սովորաբար ցավոտ ենք վերաբերվում արտերկրում ապրող մարդկանց քննադատությանը, համարում ենք, որ մեր թերություններից խոսելու իրավունք ունենք միայն մենք՝ այստեղ ապրողներս։ Ի՞նչ կասեք։



- Ես շատ հոդվածներ գրած եմ Հայաստանին մասին՝ կառավարության դեմ իհարկե։ Եվ նույնիսկ նոր վեպ էլ գրեցի՝ շատ ծիծաղելի, որ հիմա արդեն ֆրանսիական հրատարակիչների մոտ է։ Շատ ծիծաղելի եւ միեւնույն ժամանակ ողբալի։ Ես գրում եմ Հայաստանի մասին, բայց ֆրանսերեն։ Դա տալիս է ինձ որոշ դիստանցիա եւ ինձ համար հետաքրքիր է։ Բայց դա չի նշանակում, որ ես ամեն ինչ կարող եմ վերլուծել։ Բաներ կան, որ չեմ կարող տեսնել, ինչպես որ դուք տեսնում եք։ Բայց միեւնույն ժամանակ բաներ կան, որ դուք չեք տեսնում, ու որ ես տեսնում եմ։



- Դուք բավականին թարգմանել եք հայ հեղինակներին ֆրանսերեն, նաեւ ծանոթ եք Ֆրանսիայում ստեղծվող ժամանակակից գրականությանը։ Ի՞նչ եք կարծում, Հայաստանում ստեղծվո՞ւմ են գործեր, որոնք կարող են հետաքրքրել եվրոպացի ընթերցողին։ Եվ ընդհանրապես՝ այսօրվա Հայաստանում հնարավո՞ր է, որ լավ գրականություն ստեղծվի։



- Այստեղ թեմաները շատ են։ Մանավանդ որ հիմար կառավարություն ունենք, որ անհեթեթ իրավիճակներ կստեղծի։ Հիմար կառավարություն ունենալով՝ կարելի է ծիծաղելի վեպեր գրել։ Բայց ես կզարմանամ, որ դուք այդ աչքը չունեք, որ տեսնեք այդ բաները։ Շատ ճոխ է այս երկիրը, բայց դուք այդ ճոխությունը չեք տեսնի։



- Ես նկատի չունեմ թեմաների պակասը կամ տաղանդի պակասը, այլ այն, որ գրականությունը մյուս ոլորտներից անջատ մի բան չէ։ Լավ գրականության ստեղծման համար անհրաժեշտ չե՞ն որոշակի միջավայր, որոշակի գրական ավանդույթ։



- Եթե կուզես նոր գիրք գրել, պետք է փորձես ավանդույթից դուրս գալ։ Պետք է իմանաս ավանդույթն ու փորձես դուրս գալ։ Այդ ժամանակ սկանդալ կըլլա։ Սկանդալը սեքսի մասին գրելը չէ։ Սկանդալը նոր բաներ գրելն է։ Ձեր մոտ ավանդույթը կքաշե պատմության կողմը, եւ դուք չեք կարող նորություններ գրել։ Ավանդույթը պետք է ունենալ որպես ուժ, բայց միեւնույն ժամանակ պետք է իմանալ, թե ինչ է ստեղծվում Հայաստանից դուրս, որպեսզի կարողանաք այդ ավանդույթը վերամշակել եւ նորություն ստանաք։



- Դուք ծանոթ եք Հայաստանի գրական միջավայրին եւ գիտեք, որ գրողների միջեւ թշնամանքը շատ է։ Ֆրանսիայում ինչպե՞ս է։ Նկատի ունեմ սփյուռքահայ գրողների շրջանակը։



- Շատ չկա գրող այնտեղ, շատ չկա գիրք, շատ չկա, որ թշնամանք լինի։ Ես Պլտյանի հետ, օրինակ, ոչ մի համաձայնություն չունեմ, բայց դա չի նշանակում, որ մեր միջեւ թշնամանք կա։ Մեր ուղղությունները տարբեր են։ Պլտյանը գրագետ մարդ է, շատ լավ գործ կընե, բայց ինքը անցյալով կզբաղվի։ Մեծ մասամբ։ Ես գրում եմ ժամանակակից խնդիրների մասին։ Նա կհամարի, որ գրականությունը չպիտի լինի քաղաքականացված։ Ես կըսեմ՝ պետք է լինի, որովհետեւ եթե ժողովուրդը ձայն չունենա, ո՞վ պետք է ձայն տա իրեն, գրողը պետք է ձայն տա։ Ես 2000-ին եկա այստեղ ատոր համար։ Ինչպե՞ս տալ ձայն ժողովրդին, որ ձայն չունի։ Այդ ամենը հավաքեցի, դրեցի գրքի մեջ, որպեսզի այդ ժամանակի վերաբերյալ մի հատ վկայություն ունենամ։ Ես կկարծեմ, որ գրականությունը պետք է ներկայով զբաղվի։ Ավելի դժվար է, որովհետեւ անցյալը արձանի նման է, կարող ես շոշափել, բայց ժամանակակից խնդիրները շոշափելը դժվար է, պետք է, որ մեջը մտնես։ Եվ կարդացող էլ շատ ժամանակ չկա։ Օրինակ, Ֆրանսիայում մշակույթի տուները, AYP ռադիոն, որ դաշնակների ձեռքն են, ինձ ոչ մի անգամ չեն հրավիրել, որովհետեւ գիտեն՝ ես ճշմարտությունը ասում եմ թե այս կառավարության մասին, թե իրենց մասին։ Եվ այդ, որ չեն հրավիրում, ինձ համար պատիվ է, որովհետեւ գիտեմ, որ ուրեմն ճիշտ ճանապարհի վրա եմ։



- Սփյուռքում գրողները կենտրոնացած են Եղեռնի խնդրի վրա։ Դուք եզակի դեպք եք, որ արձանագրում եք այսօրվա իրադարձությունները։



- Այո, ուզես, չուզես, այդպես է։ Ամեն ինչ անում ես, որ դուրս գաս դրա մեջից, բայց այդ խնդիրը նորից քաշում է, որովհետեւ մեզ մոտ ուրիշ բան չկա՝ ցեղասպանություն, ցեղասպանություն, ցեղասպանություն... Դրա համար էլ դժվար է լավ գրականություն գրել։ Գրողը պետք է անպայման ցեղասպանության մասին գրի։ Չի կարող շրջանցել։



- Նշանակում է, որ այդ խնդիրը սփյուռքի համար ամենացավո՞տն է։



- Այո, իհարկե։ Ես գտնում եմ, ինչպես ասեմ... Ցեղասպանությամբ զբաղվելը ծիծաղելի բան է։ Հայերը կուզեն միշտ վեր կենալ ու ասել՝ մենք  առաջինն ենք։ Այս դեպքում էլ առաջին ցեղասպանվածը։ Դա ցույց է տալիս, որ մեզ իսկապես ջնջեցին թուրքերը։ Օրինակ կոշիկը, որ հայտնաբերեցին։ Դրա մասին էլ մի ծիծաղելի հոդված գրեցի՝ ըսելու, որ դա մեր՝ հայերի հիվանդությունն է, որ անպայման հայկական լինի ու առաջինը լինի։ Բայց այդ կոշիկը հագած մարդը հա՞յ էր, թե՞ հայ չէր։  Ի՞նչ կնշանակեր այն ժամանակ հայ ըլլալը։ Հասկցա՞ր։ Սովետական ժամանակներին, երբ որ կոշիկ կարտադրեին, հագնելը կտեւեր երեք օր։ Այն ժամանակ էլ մենք Սովետական Միությունում առաջինն էինք։



- Իսկ այդ կոշիկը քանի՜ դարեր է պահպանվել։ Փաստորեն, այն ժամանակ ավելի որակյալ են արտադրել։



- Այո, այո։ Ծիծաղելի բան շատ կա հայերի մեջ։ Բայց պետք է, որ գտնես։ Մի հոդված ունեմ՝ դաշնակը կբարձրանա Արարատի գագաթը։ Բայց Արարատը սուրբ է, չէ՞։ Այս մարդը պետք է, որ մինչեւ վերջ բարձրանա, հինգ-վեց օր պետք է, բայց պետք է զուգարան գնա, չէ՞, այդ օրերին։ Ուրեմն ի՞նչ կընե Արարատին վրա։ Այսինքն հայ հոգու մեջ ինչ-որ կռիվ կա բնության եւ մշակույթի միջեւ։



Ծիծաղելի բաներ շատ կան։ Սփյուռքի նախարարը օրինակ։ Կըսե՝ արի տուն, բայց միեւնույն ժամանակ բոլորը կուզեն դուրս գալ։



- Այդ կոչն ի դեպ վերաբերում է ոչ միայն Հայաստանից արտագաղթածներին, այլեւ Թուրքիայից գաղթածներին, որ սփյուռքահայության հիմնական մասն են կազմում։ Դուք Ձեր հոդվածներում խոսում եք երկու հայության մասին։ Ի՞նչ եք կարծում, Հայաստանը կարո՞ղ է դառնալ այդ մարդկանց հայրենիքը, եթե այդպիսին չի եղել նրանց պապերի համար։



- Երկիր կարող է դառնալ, հայրենիք՝ դժվար։ Որովհետեւ ձեր մտածելակերպը բոլորովին տարբեր է մեր մտքեն։ Օրինակ՝ ես շատ դժվարությամբ կընտելանամ այստեղի սովորություններին։ Կարծեմ, որ այստեղի հայերը եվրոպացի չեն, ավելի ճիշտ՝ արեւելյան մտքով կապրեն։ Սա արհամարհանքով չեմ ըսեր, բնավ։ Ես չեմ ասում, թե մենք լավն ենք, չէ, բայց իբրեւ եվրոպացի՝ դժվար է, որ մենք կարողանանք ձեզ հետ լեզու գտնել։ Մանավանդ տեղի կառավարությունը կարծես թե մեր փողն ավելի շատ կսիրե, քան թե մեզ։ Մեզ կհամարեն կորսված ժողովուրդ եւ հնարավոր է, որ ճիշտ էլ կհամարեն։



- Ի՞նչ է պետք անել սփյուռքը ուծացումից փրկելու համար։



- Մշակութային տուներ կան դրա համար, բայց դրանք դաշնակների ձեռքն են։ Դաշնակները կուզեին, որ հայկական սփյուռքը կարողանա հասնել ցեղասպանության ճանաչմանը։ Այս ճյուղով աշխատեցան, բայց կուլտուրայի վերաբերյալ՝ ոչ մի բան։ Այնպես որ, եթե հիմա ենթադրենք թուրքերը ճանաչեն ցեղասպանությունը, ի՞նչ ունենք, բան չունենք։ Միայն ցեղասպանության, մահի վրա է ամեն ինչ։ Այդ պատճառով էլ շատ գրքեր կհրատարակվեն սփյուռքում, բայց կարդացող ալ չկա։ Հետաքրքրություն չկա՝ Հայաստանի մասին, հայության վերաբերյալ, հայերենով... Շատ քիչ։



- Ի՞նչ անել, որ սփյուռքահայը Հայաստանն իր տունը համարի։



- Պետք է գան, չմնան Երեւանի մեջ, երթան գավառները։ Մեր բնությունը շատ գեղեցիկ է, ժողովուրդը՝ մաքուր։ Եվ այդ ժամանակ կզգան, որ այստեղ հայրենիք կա։