Լոռին հաղթելու էր, բայց հաղթեց Հայաստանը
Լավ է, որ գրողին հիշում են, լավ չէ, որ գրողին մոռանում են, առավել լավ չէ, երբ իսկական գրողին են մոռանում: Էլ ավելի վատ է, որ գրողին արարող մարդուն, ստեղծագործողին բանի տեղ չեն դնում:
Գնա մեռի, արի սիրեմ. կարուսելը պտտվում է, պտտվում է բոլորի համար, նաեւ Հրանտ Մաթեւոսյանի համար: Նա մեծ գրող էր, որ ապրում էր փոքր երկրում, եւ ինչ-որ տեղ մեծը փոքրի մեջ չէր տեղավորվում: Կարծում եք, թե Սովետական Հայաստանո՞ւմ էր նա ըստ արժանվույն գնահատվում: Հիշում եմ նրա խոսքը իր ծննդյան հոբելյանին (կարծեմ 50-ամյակն էր), երբ Գրողների միության դահլիճը լեփ-լեցուն էր, իսկ ինքը բեմում կանգնած էր միայնակ եւ ամաչում էր ու ձեռքերով ասես ամութուկը լիներ փակած:
Գրողն իրեն մերկ էր զգում լեփ-լեցուն դահլիճի առջեւ եւ ինքն էլ արդարանում էր. «Դե դուք՝ դահլիճի սովոր մարդիկ…»: Շատ բաներ ասաց, շատ բաներ լսեցինք, ու ասես մեծ մարդու մենախոսություն էր, իրական թատրոն: Այնքան էներգիա կար նրա մեջ եւ այնքան հրճվանք՝ մեր մեջ: Հրանտն ասաց եւ ասաց Վարդգես Պետրոսյանի ներկայությամբ: «Մի ռուս գրող սրճարանում ինձ հարցրեց՝ ինչի՞ համար ես գրում: Ու ես ասացի՝ գրում եմ, որ Նոբելյան մրցանակ ստանամ,-ասաց Հրանտը՝ նայելով Վարդգես Պետրոսյանի կողմը:-
Մյուս օրը Գրողների միությունում էնպես էին իրար խառնվել, ասես իրենք էին տալու Նոբելյան մրցանակը»: Հրանտ Մաթեւոսյանը գրականություն մտավ աղմուկով, այնպես, ինչպես վայել է իսկական գրողին: Այդպես խառնվեցին իրար, երբ նա տպեց «Ահնիձոր» ակնարկը: Հրանտն այլեւս Հայաստանում անելիք չուներ, հուսահատ էր ու հուսախաբ:
Հույսն էլի խոր ձորից եկավ՝ Լոռի աշխարհից: Լոռեցիք գրել էին՝ վախես ոչ, Հրանտ ջան, Լոռին հաղթիլ տի: Իրականում հաղթանակեց ողջ Հայաստանը: Նա գնաց հեռու՝ Մոսկվա, եւ մեծ գրողն այնտեղից եկավ...: Մեր խղճուկ գրականագետներն ի վիճակի չէին գնահատելու իսկական գրականությունը: Ռուս եղբայրը պիտի ասեր, որ հասունանային մեր խակ գլուխները: Հրանտ Մաթեւոսյանը արձակը մի այնպիսի բարձունքի հասցրեց, որ սովետական մեծ երկրի մեծ գրողներն անգամ ակնածանքով էին խոսում նրա մասին:
Հիշում եմ «Լիտուչյոբա» ամսագրում մի գրականագետի խոսքը Հրանտ Մաթեւոսյանի լեզվի մասին, որն այն համեմատում էր Բեթհովենի երաժշտության հետ: Իսկ Վիլյամ Սարոյանը, նրան ավելի լավ ճանաչելու համար, հատուկ այցելել էր Ահնիձոր գյուղ: Մեծ հայն ու ամերիկացին ասում էր. «Աշխարհի ընթերցողները պետք է շնորհակալություն հայտնեն, որ այդպիսի գրող է ծնվել»: Արդյո՞ք մենք մեր շնորհակալությունն ասացինք:
Արդյո՞ք շնորհակալ ենք մյուս գրողներից, որ ապրում են մեր կողքին գրեթե բոմժի կարգավիճակով եւ ոչ մի ուշադրության չեն արժանանում: Երկիրը հզոր է իր հոգեւոր գանձերով, եւ այդ գանձն ամենեւին էլ օլիգարխների գրպանում չէ: Ինչեւէ, Հրանտ Մաթեւոսյանի տան առջեւ, Ժուռնալիստների միության բակում հուշաղբյուր է կառուցվելու մեծ գրողի հիշատակին: Այդտեղ մի փոքրիկ այգի կար, «ծմակի» մի պատառ, որտեղ սիրում էր զբոսնել գրողը՝ կամացուկ շվշվոցով, աչքը ծառերի բլրին:
Մեկ-մեկ հանդիպում էի նրան: Մի օր էլ, երբ մենք զրուցում էինք, երկու դեռահաս երեխա կռվեցին: Հրանտը նրանց իր մոտ կանչեց: Որպես մանկավարժ՝ ինձ հետաքրքրում էր, թե գրողն ինչպես պիտի հարթի այդ թնջուկը: Նա առավել ագրեսիվին իր թեւի տակ առավ ու նրա հետ շարունակեց զբոսանքը:
Կիրքը հանդարտվեց, երեխան խաղաղվեց, եւ հաշտություն տիրեց: Հիմա այդ վայրում հուշարձան-աղբյուր է կանգնեցվում: Հայաստան երկրում կրքերը շիկացած են, կուսակցություններն իրար կոկորդ են բռնում, խմբավորումներն իրար միս են կրծում, չի լսվում բանականության ձայնը: Եվ միգուցե այստեղ է, որ պիտի լսվի Հրանտ Մաթեւոսյանի ձայնը, նրա՛ նմանի ձայնը, որ հաշտություն լինի, խաղաղություն լինի եւ զարգացում: Մեծ գրողի խոսքը աղբյուր է ժամանակի շուրթին...
Լեւոն ՋԱՎԱԽՅԱՆ
Գնա մեռի, արի սիրեմ. կարուսելը պտտվում է, պտտվում է բոլորի համար, նաեւ Հրանտ Մաթեւոսյանի համար: Նա մեծ գրող էր, որ ապրում էր փոքր երկրում, եւ ինչ-որ տեղ մեծը փոքրի մեջ չէր տեղավորվում: Կարծում եք, թե Սովետական Հայաստանո՞ւմ էր նա ըստ արժանվույն գնահատվում: Հիշում եմ նրա խոսքը իր ծննդյան հոբելյանին (կարծեմ 50-ամյակն էր), երբ Գրողների միության դահլիճը լեփ-լեցուն էր, իսկ ինքը բեմում կանգնած էր միայնակ եւ ամաչում էր ու ձեռքերով ասես ամութուկը լիներ փակած:
Գրողն իրեն մերկ էր զգում լեփ-լեցուն դահլիճի առջեւ եւ ինքն էլ արդարանում էր. «Դե դուք՝ դահլիճի սովոր մարդիկ…»: Շատ բաներ ասաց, շատ բաներ լսեցինք, ու ասես մեծ մարդու մենախոսություն էր, իրական թատրոն: Այնքան էներգիա կար նրա մեջ եւ այնքան հրճվանք՝ մեր մեջ: Հրանտն ասաց եւ ասաց Վարդգես Պետրոսյանի ներկայությամբ: «Մի ռուս գրող սրճարանում ինձ հարցրեց՝ ինչի՞ համար ես գրում: Ու ես ասացի՝ գրում եմ, որ Նոբելյան մրցանակ ստանամ,-ասաց Հրանտը՝ նայելով Վարդգես Պետրոսյանի կողմը:-
Մյուս օրը Գրողների միությունում էնպես էին իրար խառնվել, ասես իրենք էին տալու Նոբելյան մրցանակը»: Հրանտ Մաթեւոսյանը գրականություն մտավ աղմուկով, այնպես, ինչպես վայել է իսկական գրողին: Այդպես խառնվեցին իրար, երբ նա տպեց «Ահնիձոր» ակնարկը: Հրանտն այլեւս Հայաստանում անելիք չուներ, հուսահատ էր ու հուսախաբ:
Հույսն էլի խոր ձորից եկավ՝ Լոռի աշխարհից: Լոռեցիք գրել էին՝ վախես ոչ, Հրանտ ջան, Լոռին հաղթիլ տի: Իրականում հաղթանակեց ողջ Հայաստանը: Նա գնաց հեռու՝ Մոսկվա, եւ մեծ գրողն այնտեղից եկավ...: Մեր խղճուկ գրականագետներն ի վիճակի չէին գնահատելու իսկական գրականությունը: Ռուս եղբայրը պիտի ասեր, որ հասունանային մեր խակ գլուխները: Հրանտ Մաթեւոսյանը արձակը մի այնպիսի բարձունքի հասցրեց, որ սովետական մեծ երկրի մեծ գրողներն անգամ ակնածանքով էին խոսում նրա մասին:
Հիշում եմ «Լիտուչյոբա» ամսագրում մի գրականագետի խոսքը Հրանտ Մաթեւոսյանի լեզվի մասին, որն այն համեմատում էր Բեթհովենի երաժշտության հետ: Իսկ Վիլյամ Սարոյանը, նրան ավելի լավ ճանաչելու համար, հատուկ այցելել էր Ահնիձոր գյուղ: Մեծ հայն ու ամերիկացին ասում էր. «Աշխարհի ընթերցողները պետք է շնորհակալություն հայտնեն, որ այդպիսի գրող է ծնվել»: Արդյո՞ք մենք մեր շնորհակալությունն ասացինք:
Արդյո՞ք շնորհակալ ենք մյուս գրողներից, որ ապրում են մեր կողքին գրեթե բոմժի կարգավիճակով եւ ոչ մի ուշադրության չեն արժանանում: Երկիրը հզոր է իր հոգեւոր գանձերով, եւ այդ գանձն ամենեւին էլ օլիգարխների գրպանում չէ: Ինչեւէ, Հրանտ Մաթեւոսյանի տան առջեւ, Ժուռնալիստների միության բակում հուշաղբյուր է կառուցվելու մեծ գրողի հիշատակին: Այդտեղ մի փոքրիկ այգի կար, «ծմակի» մի պատառ, որտեղ սիրում էր զբոսնել գրողը՝ կամացուկ շվշվոցով, աչքը ծառերի բլրին:
Մեկ-մեկ հանդիպում էի նրան: Մի օր էլ, երբ մենք զրուցում էինք, երկու դեռահաս երեխա կռվեցին: Հրանտը նրանց իր մոտ կանչեց: Որպես մանկավարժ՝ ինձ հետաքրքրում էր, թե գրողն ինչպես պիտի հարթի այդ թնջուկը: Նա առավել ագրեսիվին իր թեւի տակ առավ ու նրա հետ շարունակեց զբոսանքը:
Կիրքը հանդարտվեց, երեխան խաղաղվեց, եւ հաշտություն տիրեց: Հիմա այդ վայրում հուշարձան-աղբյուր է կանգնեցվում: Հայաստան երկրում կրքերը շիկացած են, կուսակցություններն իրար կոկորդ են բռնում, խմբավորումներն իրար միս են կրծում, չի լսվում բանականության ձայնը: Եվ միգուցե այստեղ է, որ պիտի լսվի Հրանտ Մաթեւոսյանի ձայնը, նրա՛ նմանի ձայնը, որ հաշտություն լինի, խաղաղություն լինի եւ զարգացում: Մեծ գրողի խոսքը աղբյուր է ժամանակի շուրթին...
Լեւոն ՋԱՎԱԽՅԱՆ
Կարծիքներ