Ղարաբաղյան տեսիլքներ

Ղարաբաղն ինձ համար անհանգիստ աչքերով հատակին նայող հայրս էր, ով երեք ամիսը մեկ սենյակում կռվում ու հաշտվում էր կնոջ հետ, վերջում դուրս էր գալիս դռնից` գոհունակության գողտրիկ ժպիտը դեմքին` ճամփորդական նույն ճամպրուկը թեթեւությամբ ձեռքում ճոճելով: Հետո Ղարաբաղը փամփուշտներն ու արկերի բեկորներն էին, որոնք հայրս վիրահատությամբ հեռացրել էր մարտիկների մարմիններից, եւ որոնց վրա դեռ մնացել էին նրանց արյան հետքերը:



Հետո Ղարաբաղը դարձել էր ծռված գլխիկով փամփուշտներից մեկի պատմությունը: Այդ փամփուշտը հայրս հեռացրել էր մի կնոջ փափլիկ ազդրից, ով գիշերը անտառի միջով հաց էր հասցրել դիրքերում կռվող տղերքին. փամփուշտը սկզբում կպել էր ծառի բնին ու հակադարձվելով՝ ծակել-խրվել էր ազդրի հյուսվածքների մեջ: Ես ժամանակ առ ժամանակ փամփուշտը դուրս էի հանում գունատ բինտի միջից, պահում էի բռումս ու լռության մեջ երեւակայում մութ անտառով հաց տեղափոխող կնոջը:



Մի օր էլ Ղարաբաղը եկավ մեր տուն, գիշերը քնեց մեր տանը. զինվորական հագուստներով մի տղա էր, կարմիր թշիկներ ուներ` հորս վիրահատած զինվորներից էր, եկել էր նրան տեսներ ու կրկին գնար կռվելու: Իր ուսապարկով մեզ մի քիչ կարտոֆիլ, մածուն ու խոզի տոտիկներ էր բերել: Երբ առավոտյան արթնացա` տանն այլեւս նրան չգտա. լուսաբացին մեկնել էր դիրքեր:



Ղարաբաղն ինձ համար միշտ ասոցացվում էր լռության, կնոջ եւ մութ անտառի հետ: Հիմա, երբ առաջին անգամ նրան երեւակայությունիցս դուրս էի տեսնում, գնալով երեւակայությանս մեջ ձեւավորվող պատկերացումների ու զգացողությունների ճշմարտացիությունն ավելի համոզիչ էր թվում:



Լռություն



Սկզբում Շուշին է, փոքրիկ քաղաք: Առաջին զգացողությունս` ասես քաղաքի դեմքը տաք երկաթով խանձել են: Քրիստոնեության ու իսլամի գուցե անհամատեղելի շնչառությունն իր նուրբ շտրիխներով միանշանակ ներկա է: Մթնոլորտը  ճնշող է եւ դրանով ավելի հետաքրքիր: Գյովհար աղայի վերին մզկիթն ու Սուրբ Ղազանչեցոց եկեղեցին կռվից հետո էլ շարունակում են զրուցել: Ոչ ոք չգիտի ինչ են խոսում, ինչի շուրջ. նրանց լեզուն լռությունն է: Շուշիի փողոցներում շինարարություն է ընթանում:



Մարդիկ կամ կանգնած են խանութների մոտ, կամ քայլում են, կամ նստած են բակերի աթոռակներին: Տպավորություն է, որ այդ մարդիկ կան ու չկան, որ հենց նոր տեսար այդ մարդկանց` մինչեւ վերջ չհավատալով, որ տեսել ես: Բոլորն ասում են` Շուշին պետք է վերաբնակեցվի ու շենացվի, Շուշին պետք է հագենա մարդկանցով` դա է նրա միակ ապագան: Ես լռիկ ամայություն ու բացակայություն եմ զգում` հույսի պարտականությունն էլի թողնելով ապագային. «Ամեն ինչ լավ կլինի»:



Շուշիի գրադարանի ընթերցասրահը հրաշալի անակնկալ է: Իսկական ընթերցասրահ` պայծառ ու լուսավոր: Ապրում է գրքերի մենակության հետ: Ապրի ինքը: Մտածում ես՝ եթե երեխաները կամ տարեց մարդիկ ընթերցասրահում գիրք կարդալու հնարավորություն ունեն, ուրեմն խաղաղությունը տեւական է: Գրքերն այստեղ խարխուլ խաղաղությանը պինդ ինքնավստահություն են հաղորդում:



Հաջորդ օրը ճանապարհ ենք ընկնում Կուսապատ գյուղ: Ճանապարհի երկու կողմերում` ամայի դաշտերի մեջ, կծկվել են կիսավեր, այրված տներ, որոնց լքված այգիների ծառերն ավելի են խստացնում մարդկային կյանքի բացակայությունը: Տների մեջ աճած ծառերի ճյուղերն ու խոտերի փնջիկները տեղ-տեղ դուրս են սպրդել սպիտակ քարերի արանքներից` ավելի լայնացնելով պատերի ճեղքերը: Պատերազմի ամենասարսափելի արտացոլքը կիսավեր տների այգիներն են, որոնց ծառերի հասած պտուղներն այլեւս չեն հավաքվելու:



Ճանապարհին հանդիպում ենք ադրբեջանական գերեզմանոցների, որոնց գերեզմանաքարերը թավ խոտի միջից դուրս ցցված կոբրաների գլուխներ են հիշեցնում` հայացքները սեւեռած նույն որսին: Գերեզմանաքարերն այստեղ ապրած մարդկանց վերջին անձնագրերն են, որոնց խնամքի ու կեցության ճակատագիրն այլեւս բնության ձեռքերում է: Քամին ու ծիտիկների ծլվլոցները շարունակում են լռությունը…



Կին



Ղարաբաղցի մի կին մանրիկ քայլերով իջնում է Կուսապատ գյուղի հինավուրց գերեզմանոցի կածանով: Մենք հավասարվում ենք նրան, սկսում խոսել: Խոսում ենք գյուղից, պատերազմից, գյուղի համար զոհված տղերքից: Ասում է, որ ադրբեջանցիները մտել են գյուղ, հետո մերոնք հետ են վերցրել, մարդիկ վերադարձել են իրենց տները: Եթե կռիվը վերսկսվի, ոչ ոք չի թողնի գյուղը:



Խոսում է առանց հուզվելու: Առաջին հայացքից սովորական մի պատմություն` գրավել են գյուղը, հետո մերոնք հետ են վերցրել, շատերն են զոհվել: Եթե կռիվ լինի, ոչ ոք չի թողնի գյուղը: Ուրիշ մանրամասների կարիք չկա: Իրենց հարազատ Կուսապատ գյուղում ապրելու ու նրա հինավուրց գերեզմանոցում թաղվելու իրավունքն իրենց միակ, անփոխարինելի ճակատագիրն է: Նա բարակ, շատ բարակ ոտքեր ունի:



Մարմնագույն զուգագուլպաները փոթիկվել են: Քայլերը խճաքարի վրա հաշվարկած է դնում: «Երեւի էլ չի կարող քայլել: Կկանգնի հանգստանալու», բայց քայլում է: Մեզնից ոչ ոք չի կարող մութ անտառով քայլելու ու հացը տեղ հասցնելու երազանք ունենալ, որքան Ղարաբաղում ապրող կնոջ բարակ, շատ բարակ ոտքերը…



Մութ անտառ



Ղարաբաղն սկսվում է անտառներում ու ավարտվում անտառներում` ասես նրա միակ տերն ու տնօրենն այդ հանդարտ ու երկարակյաց պապիկն է, որ իր հիշողության մեջ պահում է բոլոր արկերի թնդյուններն ու մարդկային ցավի հառաչանքները: Թվում է՝ բարձրուղեշ ծառերի սաղարթների մութ արանքներից անընդհատ ինչ-որ մեկը ծիկրակում է: Անտառները այս վայրերի մասին գիտեն ամեն ինչ:



Նրանք եղել են մարդկանցից առաջ ու կլինեն մարդկանցից հետո: «Հեչ պետքներն էլ չի` հեղափոխություն, Քադաֆի, համացանց, նավթի թանկացում, գլոբալ տաքացում կամ սառեցում, ամեն ինչ կփոշիանա ու կգնա, բայց անտառները կմնան»: Հետո միանգամից մտքովս վատ բան է անցնում` «Եթե նորից կռիվ սկսվի, մարդիկ կփախչեն ու կկորեն մութ անտառներում», բայց երբ Տիգրանակերտի մոտ տեսնում եմ 100-150 տարեկան հսկա թզենիներ, որոնց ճյուղերը ճկվել են բերքի ծանրությունից` տագնապն անցնում է.



«Եթե նորից կռիվ սկսվի, ու մարդիկ փախչեն մութ անտառներ, նրանք կկերակրվեն թզենիների քաղցր պտուղներով, ու անտառը նրանց երբեք սովի չի մատնի, որովհետեւ այս դրախտում թուզ ուտելն արգելված չէ»:



Երեւակայությունից դուրս Ղարաբաղն ավելի աներեւակայելի է: Իրականության մեջ արտացոլված պատկերացումներն  ու ծնված զգացողությունները լոկ երեւակայության տեսիլքներ են: Վերադարձից հետո՝ գիշերվա լռության մեջ, գլուխդ դնում ես բարձին, փակում աչքերդ: Տեսիլքները թափանցիկ մառախուղի կտորների պես կամացուկ սահում են գլխումդ. Շուշի, մզկիթներ, Սուրբ Ղազանչեցոց, քամուց խշխշում են կիսավեր տան բակում կանգնած ծառի տերեւները, արկի բեկորների հետքեր Գանձասարի վանքի պատին, կածանով իջնող բարակ, շատ բարակ ոտքերով կին, մութ անտառից ցրվող հայացքներ: Բացում ես աչքերդ՝ նույն տեսիլքներն են. չես վերադարձել: