Կարեն Դեմիրճյան․ Հետահայաց հարցազրույցներ 3

Կարեն Դեմիրճյան․ Հետահայաց հարցազրույցներ 3

(Սկիզբը՝ այստեղ)

ՄԱՍ 3
ՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆ 

Իմ նվերը Հայաստանին

- Կարեն Սերոբիչ, նախընտրական արշավում ասում էիք, թե Հայաստանի արդյունաբերությունը գիտեք «թուփ առ թուփ», ասել է թե իրազեկ եք յուրաքանչյուր ձեռնարկության վիճակին:

- Երբ ես Երեւանի քաղկոմում ղեկավարում էի արդյունաբերության բաժինը, Հայաստանի արտադրական հզորությունների  75%-ը կենտրոնացած էր Երեւանում: 88-ին, երբ հեռացա Կենտկոմից, Երեւանի մասնաբաժինն ընդհանուր հաշվեկշռում 45%-ին էր մոտենում: Այս տեղաշարժը կատարվել էր՝ շնորհիվ շրջաններում նոր արդյունաբերական հզորությունների շահագործման:

- Գիտեք, ես կանաչներից այդպիսի տեսակետ եմ լսել, թե մասնավորապես Մեծամորի ատոմակայանը կառուցվել է իբրեւ պաշտպանական վահան: ԽՍՀՄ-ի վրա տոտալ հարձակման դեպքում արեւմտյան սահմանի երկայնքով` Չեռնոբիլից մինչեւ Մեծամոր ատոմակայանները պայթեցվելու էին` արգելելով հակառակորդի առաջխաղացումը դեպի ԽՍՀՄ ներքին շրջաններ: Այլ կերպ ասած, Հայաստանի արդյունաբերությունը զարգանում էր Մոսկվայի ռազմական հետաքրքրությունների ուղեծրում:

- Ճիշտ չեն ասում: Նման ծրագիր գոյություն չի ունեցել: Ես այլ բան կարող եմ ասել: 70-80-ական թվականներին ինքս մտադրություն ունեի եւ կարողացա իրագործել. Հայաստանում ռազմական նշանակության ձեռնարկություններ գործարկվեցին, ինչը հնարավոր դարձրեց Հայաստանը հակաօդային պաշտպանական վահանի տակ վերցնել, ինչպես Մոսկվան կամ Լենինգրադը: Հայաստանը ոչ միայն վտանգված չէր Մոսկվայի ռազմական շահերից ելնելով, այլեւ ընդհակառակը. շնորհիվ այդ շահերի` առավելագույնս պաշտպանված էր:

Իմիջիայլոց, վերջերս Ճապոնիայից հյուրեր էին եկել, կառավարությունից միջնորդեցին, որ ընդունեմ: Ընդունեցի, մի փոքր ընդհանուր խոսակցություն վարեցին, հետո կոնկրետացան «Հայէլեկտրոյի» թողարկած արտադրանքի շուրջ, ի վերջո հարցրին այն, ինչի համար էլ, կարծում եմ, եկել էին` ռազմական հոսքագծեր ունե՞նք: Պատասխանեցի` այո, արտադրում ենք թեթեւ ռազմական տեխնիկա, վաճառում ենք զանազան երկրների... Երբ հարցասիրությունը շարունակեցին, թե ովքեր են սպառողները, ասացի` խաղալիքի խանութները: Այսինքն` Հայաստանի ռազմարդյունաբերական եւ ընդհանրապես արդյունաբերական համալիրի նկատմամբ հետաքրքրություն գոյություն ունի:

- Հետաքրքրություն զոնդաժի՞ առումով, թե՞ ներդրումներ կատարելու․․․

- Եթե համաշխարհային տնտեսության զարգացմանը եւ միտումներին հետեւենք, հետխորհրդային տարածքը, այդ թվում Հայաստանը, հետաքրքրելու է աշխարհի խոշոր արդյունաբերողներին: Ինչո՞ւ: Որովհետեւ այստեղ առկա է որակյալ եւ էժան աշխատուժ: Այսօր Թաիլանդում կամ Սինգապուրում բանվորին 700 դոլար են վճարում PHILIPS-ի կամ մեկ այլ անդրազգային կորպորացիայի տեղական մասնաճյուղում աշխատելու համար: Հետխորհրդային երկրներում, մանավանդ եթե ունեցել են զարգացած արդյունաբերություն, ենթակառուցվածքներն առկա են հեռավորարեւելյան տնտեսական թռիչքը կրկնելու համար: Այստեղ պետք է հոսքագծեր արդիականացնել կամ վերաորակավորել, ինչը պահանջում է ներդրումներ, փոխարենը առկա է աշխատուժ, ընդսմին ոչ միայն բանվորական, այլեւ ինժեներատեխնիկական, որը հնարավոր է 200-300 դոլարով  ներգրավել: Հետեւաբար վաղ կամ ուշ արդյունաբերական հսկաները գալու են հետխորհրդային տարածք. այդ թվում` Հայաստան: Որպեսզի Հայաստանը նրանց շահավետ ներդրումների վայր թվա, արդեն առկա աշխատուժին եւ մնացյալ ենթակառուցվածքներին պետք է գումարվեն կանխատեսելի եւ վստահելի հարկային դաշտ, ազատ եւ ազնիվ մրցակցային պայմաններ, ներքաղաքական կայունություն եւ բարիդրացիական հարաբերություններ սահմանակից պետությունների հետ: Այս նախադրյալներն ապահովելու ուղղությամբ պետք է աշխատել, ոչ թե ամեն գնով միջազգային աճուրդներում սեփական ձեռնարկությունները վաճառել:

- Իսկ արտերկրի ֆինանսական, տնտեսական կառույցների հետ համագործակցել որքանո՞վ է հաջողվում:

- Ինչ վերաբերում է Համաշխարհային բանկին եւ Արժութային հիմնադրամին, նրանց հետ աշխատելն ինձ հիշեցնում է Մոսկվայի Կենտկոմի հետ աշխատանքը: Ինչպես էլ վարվես, թերություններ են գտնելու` կամ ավել ես արել, կամ պակաս` ուղղակի սկեսուր: Բայց դա այն օգուտն ունի, որ, հաշվետու լինելով, առավել պատասխանատվություն ես զգում: Իսկ մասնավոր սեկտորի հետ աշխատանքն առարկայական եւ արգասավոր է լինում, եթե նրանց ծրագրերը համընկնեն մեր սպասումներին: Առայժմ անհամապատասխանություններն ավելի շատ են: Բերում են բիզնես ծրագրեր, մինչդեռ հարկավոր են դրամական միջոցներ: Մի ներդրողի այդպես էլ ասացի. «Այս հոսքագծերի սխեմաները, որ բերել եք, ես իմ դիպլոմային աշխատանքներում եմ գծագրել տասնամյակներ առաջ: Հիմա ավելի կատարյալը կարող եմ ներկայացնել, իսկ դուք բերեք ֆինանսներ»: Հայաստանում մի քանի գործարան կա, որ լուրջ ներդրումներ կատարելու դեպքում կարելի է միջազգային մրցակցություն դիմագրավելու հզորության հասցնել:

- Այդ թվում «Մարս» գործարա՞նը:

- «Մարսի» կառուցման վրա կես միլիարդ դոլար է ծախսվել: Այն ժամանակ, թեեւ դժվարությամբ, բայց հնարավոր եղավ Մոսկվայի հավանությունը ստանալ եւ գործարանը կառուցել: «Մարսն» իմ նվերն է Հայաստանին, ավելի ճիշտ՝ վերջին նվերը:


Догнали бы и перегнали

- Գյուղատնտեսության ոլորտում եղե՞լ են իրագործումներ, որ կհամեմատեիք «Մարս» գործարանի հետ: Ավելի ճիշտ՝ հետահայաց ի՞նչն եք հատկապես կարեւորում:

- Ծրագրերը գյուղատնտեսության ոլորտում կազմված էին մինչեւ 2000 թվական: Ասենք, ձկնարդյունաբերությունը մեծ թափ ստացավ, եւ հիմա որ նայում եմ` 92-93-ի ծանր տարիներին հենց ձուկը մեզ պահեց: Իհարկե, երբ զարգացման ծրագրեր էինք մշակում, ոչ ոք չէր նախատեսում խորհրդային համակարգի փլուզումը, բայց մեր ներուժը զարգացնել հնարավոր էր, եւ դա արվում էր՝ նկատի ունենալով թե ինքնապահովումը, թե արտահանումը: Իսկ 92-93-ին իսկապես ծանր նյութական պայմաններ էին, անգամ մարդկային հարաբերություններն էին խաթարվում: Մարդիկ խուսափում էին նույնիսկ հյուր գնալ` նկատելով, որ սննդամթերք դժվար է հայթայթել: Տանտիրոջ համար դժվար էր լինելու, եթե չկարողանար հյուրասիրել, իսկ հազիվ թե կարողանար. չէ՞ որ հացը կտրոններով էր: Իսկապես դժվար էր, բայց դե ամեն ինչ անցնում է:

- «Մեխակների կամպանիան» նույնպե՞ս ծավալել էիք մշակված ծրագրի շրջանակներում:

- «Մեխակների կամպանիայի» առթիվ այն ժամանակ էլ սխալ ըմբռնումներ եղան, եւ ավելորդ աղմուկ բարձրացավ: Ծաղկի մշակումը եկամտաբեր բիզնեսի էր վերածվել, որովհետեւ մեխակի հատը մի քանի ռուբլով վաճառում էին ոչ միայն Երեւանում, այլեւ Միության մյուս քաղաքներում: Քաղաքացիների եկամուտներին չխոչընդոտելու համար որոշում կայացվեց, որ տնամերձ հողամասերում մինչեւ 20 քառ. մետր մակերես գյուղացիներն ազատ են օգտագործելու իրենց նախասիրությամբ: Բայց տեսնելով, թե որքան շահավետ զբաղմունք է ծաղկաբուծությունը, ոչ թե 20 քառ. մետրը, այլ սկզբում գրեթե ողջ տնամերձը, հետո էլ կոլտնտեսություններում կառուցվող ջերմոցներն այդ նպատակին էին ծառայեցվում: Մինչդեռ Կենտկոմը որոշում էր ընդունել, որտեղ մեր գյուղատնտեսության զարգացման ուղղությունները, ծավալներն ու ցուցանիշները մինչեւ 2000 թվական կանխատեսված էին: 2000 թվականին արդեն ոչ միայն Հայաստանը լիովին ինքնապահովված էր լինելու գյուղմթերքներով, այլեւ բանջարանոցային կուլտուրաներ հնարավոր կլիներ արտահանել: Ասենք` կարտոֆիլ Հայաստանում ստացվելու էր նույնքան եւ գուցե ավելի, որքան Հոլանդիայում: Եվ այս ծրագիրը հետեւողականորեն, առանց ժամանակային կորուստների իրականացվում էր: Օրինակ, ձվի արտադրությունն այնպիսի ծավալների հասավ, որ անհնար էր հանրապետությունում սպառել: Ստիպված հիմնեցինք ձվի փոշու արտադրություն, որ կարողանանք իրացնել:

- Խաղողագործության ասպարեզում ի՞նչ պատկեր է եղել:

- Մի ցուցանիշ հրաշալի հիշում եմ: 80-ականներին էր, մթերվեց 333 հազար տոննա խաղող: «Պեռնո Ռիկարի» ասպարեզ գալուց հետո իբր 21 հազար տոննա են մթերել` նվաճում են համարում: Մեր ժամանակներում հարյուր հազարավոր տոննաներ էին մթերվում, 333 հազար թիվն էլ հիշում եմ, որովհետեւ զեկուցեցին՝ 330 հազար է մթերվել, ասացի՝ լավ, 3-ն էլ ավելացրեք` թիվը լավ կհիշվի: Իմիջիայլոց, կոնյակի գործարանի երկրորդ մասնաշենքը կառուցվեց՝ նկատի ունենալով խաղողի արտադրության մեծ ծավալները: Այն ժամանակ գրեցի Մոսկվա, բացատրելով, որ զգալի քանակությամբ խաղող կարելի է տրամադրել գինեգործությանը եւ կոնյակագործությանը, հետեւաբար մեր գործարանների հզորությունն ընդլայնելու կարիք կա: Առաջարկը հավանության արժանացավ, եւ տարեկան մի քանի տասնյակ հազար տոննա բերք վերածվում էր հումքի:

Ընդհանրապես պետք է հիշել, որ հայը ծնվել է՝ խաղողագործությունը հետը: Մեզ մոտ սելեկցիոն ճանապարհով խաղողի տեսակներ էին ստացվել, որոնք անվանակոչվեցին ի պատիվ պրոֆեսորների` Այվազյան եւ Պողոսյան: Ողջ նախկին Միությունում Ուկրաինայից մինչեւ Ուրալ մեզնից այդ տեսակներն էին խնդրում, որ պատվաստեն:

- Կոնյակի գործարանի վաճառքի առիթով Ձեր դժգոհությունը կարծես չթաքցրիք: Նույնիսկ համատեղ հայտարարության տեքստ էիք ստորագրել:

- Այդ գործարքի մասին ասել եմ, որ դա ավելի վատ էր, քան հանցագործությունը, դա սխալ էր: Նախագահ Քոչարյանն էլ համոզիչ փաստարկ չունի այդ վաճառքն արդարացնելու համար, բացի այն, թե գումար է հարկավոր եղել: «Իմիջ» բառից զզվում եմ, բայց կոնյակն այդ «իմիջ» ասվածն ուներ: Հայերի ինքնասիրությունը շոյում էր, որ, ասենք, Շտիրլիցը հայկական կոնյակ էր խմում: Այնպես որ վաճառվեց ոչ թե պարապուրդի մատնված եւ անհեռանկար մի ձեռնարկություն, այլ շահութաբեր, ճանաչում եւ գոնե նախկին ԽՍՀՄ-ում սպառողական շուկա ունեցող  արտադրություն: Ժամանակը ցույց կտա, որ դա սխալ քայլ էր, բայց այն, ինչ եղել է, արդեն եղել է: Էականը, որ միջազգային աճուրդով սեփականաշնորհվելու համար նախատեսված տասնյակից ավելի գործարանների ցանկը վերանայվի, որպեսզի ապագայում այլեւս նման տարակուսելի վաճառքներ չիրականացվեն:

 

Փոփոխում են ամեն ինչ եւ անընդհատ

- Կարեն Սերոբիչ, խորհրդային ժամանակներին հատկապես վերագրում են մշակույթի, կրթության եւ գիտության ծաղկում: Մասսայական մշակույթի վերելքը ակնհայտ է եղել, բայց կասկածում եմ, թե Ձեր ժամանակներում ստեղծված  շատ արժեքներ բարձր մշակույթ համարվեն:

- Կենտկոմի քարտուղար ընտրվելուց 6 տարի հետո միայն ես առաջին անգամ խոսեցի մշակույթին վերաբերվող ծրագրի մասին: Մարդիկ նույնիսկ զարմանում էին, թե այս մարդը, որ այդքան ծրագրեր է կազմում եւ իրագործում արդյունաբերության մեջ կամ մյուս ոլորտներում, ինչպե՞ս է, որ մշակույթին չի անդրադառնում: Ուղղակի մշակույթը եւ հատկապես կրթությունը որքան նորացող, նույնքան էլ պահպանողական ոլորտ է: Մայրս լեզվի-գրականության ուսուցչուհի էր, 40 տարի դասավանդել էր. ես հիշում եմ, որ ամեն երեկո նա պլան էր գրում, թե ինչպես է հաջորդ օրը դաս վարելու: Կան ավանդույթներ, փորձառություն, որ ձեռք է բերվում կրկնությամբ եւ հղկվում է տարիների ընթացքում:

Ներկայիս սխալներից մեկն էլ այն է, որ փոփոխում են ամեն ինչ եւ անընդհատ, ժամանակ չթողնելով, որ ինչ-որ բան հաստատվի: Որեւէ դասագիրք որպեսզի ընդունվի կամ մերժվի, անշուշտ պետք է ջանալ, որ հնարավորինս լավը լինի, բայց դրանով գոնե մի քանի տարի պետք է երեխաներ կրթվեն, հետո միայն արդյունքի մասին դատվի:

- Կրթական ներկա համակարգը Ձեզ թերի՞ է թվում:

- Այդ թերությունները անհնար է չտեսնել: Ի՞նչ է նշանակում տարրական դասարանի աշակերտը դասագրքեր գնի: Գոնե տարրական դասարանների ուսուցումը պետությունը պետք է իր վրա վերցնի, այն պետք է լինի մատչելի բոլորին` անկախ ֆինանսական դրությունից: Առաջինից-չորրորդ դասարանի դասագրքեր տպագրելը ի՞նչ մի մեծ գումարների հարց է, որ պետությունը չկարողանա լուծել: Եթե պետբյուջեից դժվար է միջոցներ հատկացնելը, թող բենզինի առեւտրականներին ստիպեն ֆինանսավորել: Պետությունը գործարարների համար ինչ-որ պայմաններ ստեղծել է, որ կարողանում են սեփական գործը ծավալել, փոխադարձաբար թող իրենք էլ այս պետությանը եւ հասարակությանը որեւէ ծառայություն մատուցեն: Վստահաբար պետությունը այնքան հարկադրող ուժ ունի, որ կարող է անհատների սեփական շահերը համահունչ դարձնել հասարակության ընդհանրական բարօրությանը:

- Երեւի պատճառը հայաստանյան լիբերալների հայեցակարգային սխալն է` տնտեսությունը համարել բազիս, հասարակական կյանքի մյուս ոլորտները` վերնաշենք: Մինչդեռ իրավունքը կամ մշակույթը նույնքան ինքնավար ոլորտներ են:

- Լավ, նրանք մշակույթից ընդհանրապես բեխաբար են, գոնե Հայաստանի մշակույթից:

- Ինչպե՞ս, Հայաստանում են մեծացել Հայաստանի մշակույթից անտեղյա՞կ են:

- Մեծանալուց ի՞նչ է փոխվում: Մի ընկեր ունեմ միայն Բալզակ, Շեքսպիր է կարդում, հիմա նա հայկական մշակույթի մասին ի՞նչ պատկերացում ունի: Եթե Նար-Դոս, Շիրվանզադե չես կարդացել...

- Ինձ թվում է Ձեր ընկերը շատ էլ ճիշտ է վարվում` ճաշակը չի փչացնում...

- Բա եղա՞վ... Ընկերս կարող է այդպես վարվել, բայց ղեկավարը չի կարող: Քո երկրի մշակույթին տեղյակ չլինե՞ս, չիմանա՞ս ինչ է ստեղծվում, ինչը խրախուսես: Հետո` ես մինչեւ հիմա էլ չեմ հասկանում այդ աղմուկը, մտահոգությունները, թե իբր մեր ժամանակ մշակութային, գիտական կյանքը ծաղկում էր, բայց երկիրը ռուսալեզու էր դառնում: Լեզուն պահպանելու կամ տարածելու ավելի արդյունավետ ճանապարհ գոյություն ունի՞, քան հաղորդակցությունը եւ հրատարակչական գործը: Հայերեն լեզվով երբեւէ այդքան գիրք չի տպագրվել, որքան 70-80-ական թվականներին: Գաղափարական պարտադիրը մի կողմ, մնացյալը գիտական, մշակութային, տեխնիկական, ժամանցի, այլ հայալեզու գրքեր, պարբերականներ էին, որ լույս էին ընծայվում տասնյակ հազարավոր տպաքանակներով, եւ դրանք ընթերցվում էին:

Շարունակելի