Ջոն Էդգար Ուայդման. Պատմության արվեստը

Երկու երիտասարդներ՝ տարբեր գույների, իմ գույնի, անցան իմ կողքով, աղջկա մազափնջի պսակի, տղայի մազերի մեղմ ցոլքը՝ նրանց գլխավերեւում, երբ ես առաջին անգամ հայացք գցեցի փողոցն ի վար եւ նկատեցի միմյանցով զբաղված զույգին՝ սինխրոն քայլերով, ո՛չ շտապելով, ո՛չ էլ ճեմելով, մոտ կես թաղամաս հեռվից քայլում էին դեպի ինձ՝ Գրանդ փողոց, սավառնող ցոլքը՝ նշմարելի գարնանային պարզ օրվա վաղորդյան լույսի ֆոնին, շրջանակեց նրանց մարմինները, երբ ավելի մոտեցան։ Նրանց ոտքերի տակ ստվերաշատ մայթն էր, նրանց հետեւում՝ երկինքը՝ անվերջ դեպի վեր ձգվող՝ դեպի կապտավուն, ապա գունատ ու անամպ տարածություն, երկինք՝ ի վերջո, անգույն, բոլոր գույները՝ նույնը, տարբեր, ինչպես նրանց գլխավերեւում լողացող այն ցոլքը, որ տեսել էի։

Պատմությունները գերեզմաններ են։ Դատարկ։ Ունայն։ Նրանցում ապրող եւ մահացող ամեն ինչ կեղծ է։ Մտացածին։ Չկա պատմություն, քանի դեռ ինչ-որ մեկը չի կարդացել, չի պատմել այն։ Դատարկ։ Որեւէ մեկի ժամանակն ամփոփված չէ պատմության մեջ։ Ապրելու եւ մեռնելու, պատմություններ պատմելու համար ժամանակ է պետք։ Բայց պատմությունները ժամանակ չեն։ Պատմությունները գերեզմաններ են։ Հնարավոր չէ մտնել ու դուրս գալ դրանցից առանց ժամանակի։ Ամեն ինչ անշունչ է նրանց ներսում։ Ո՛չ կորած, ո՛չ գտնված։ Չկա ժամանակ։ Միայն պատմություններ։ Միայն բառեր։ Մտացածին բառեր։ Մտացածին ժամանակ։

Ձեւացրեք, որ մտնում եք, դուրս եք գալիս, սկսում եք։ Ստիպեք ինքներդ ձեզ հավատալ, որ ստեղծում եք ժամանակ, ժամանակ եք։ Մտնում եք ժամանակի մեջ։ Ժամանակ եք պարունակում։ Հավատացեք։ Ասես ժամանակը բառ չէ, ինչպես նրանք, որ հորինում եք պատմություն պատմելու համար… Ժուկով ժամանակով…  ասես ժամանակը կարող է ավարտվել կամ սկսվել, ասես ժամանակը սպասում է պատմության մեջ կամ պատմության պես մի բան է։ Ասես պատմությունը ժամանակ է պարունակում, կամ ժամանակն է պարունակում պատմություն։ Ասես ժամանակը կանգ է առնում կամ հեռանում է, կամ հասնում, կամ սկսվում է պատմություններում։ Ասես բառերը ժամանակ են բարբառում, իսկ ժամանակը լսում է կամ կարդում։ Ասես պատմությունները գերեզմաններ չեն։ Որտեղ մենք մեռած ենք խաղում։ Խաղում ենք մեռածների հետ։

Ասես ժամանակ է ամենը, որ բառերը ստեղծում են ոչնչից։ Ավելի շատ ժամանակ։ Ինչ-որ տեղ։ Ժամանակ եւ ոչ թե պատմություն։ Ոչ թե գեղարվեստական գրականություն։ Ոչ թե գերեզման։ Ստիպեք հավատալ, որ ինչ-որ տեղ, ինչ-որ բան փրկվում է պատմելով, լսելով, կարդալով։ Շոշափելի ինչ-որ տեղ եւ ժամանակ՝ մի բան, որ կարող է կուտակվել, հաշվվել։ Ավելի շատ ժամանակ։ Ավելին, քան ժամանակը։ Ոչ թե ոչինչ։ Բառեր։ Պատմություններ։ Ավելին։

Թերեւս, ասում եմ ինքս ինձ, մի պատմություն ունեմ պատմելու։ Լսելու։ Կարդալու։ Պատմությունը չի դառնում ինչ-որ բան, քանի դեռ չի ավարտվում, քանի դեռ չեմ ձեւացնում, թե այն ավարտվել է, եւ ես այլեւս վաղ առավոտյան չեմ քայլում Գրանդ փողոցով, չեմ ձեւացնում, որ այս բառերը՝ մեկը մյուսի հետեւից, քայլերի պես մի բան են՝ իմ, քո, ցանկացածի, ցանկացած մեկի, ով լսում է, կարդում է ինչ-որ պատճառով եւ, միգուցե, հիշում է քայլեր, փողոցներ եւ վերապրում է՝ ինչպես է առավոտը նյութականանում ոչնչից, բայց կլանվում քայլ առ քայլ, մինչ խավարը, լույսը բացվում ու ծրարվում են, ոչինչ՝ մինչեւ չեք զգում, չեք խոսում մի ակնթարթ, բառը բառի հետեւից՝ ամեն հաջորդը՝ թվացյալ շարունակությունը նախորդի, առանց սկիզբ կամ ավարտ, ավելի շատ քայլեր, ավելի շատ փողոց, որ թվում է՝ երեւի երբեք կանգ չի առնի, նյութականանում են նույնքան արագ ու ծանրակշիռ, ինչպես հանկարծակի վերհիշված անցած օրեր, բաներ, որ ցնցում են ձեզ որպես երջանիկ, ցավոտ, մտերմիկ, տարօրինակ, անհետաձգելի, թեեւ՝ բավականաչափ կարճատեւ, որպեսզի հիշեք նաեւ, որ ոչինչ չկա, դուք միայնակ եք, ինչպես միշտ, ձեր մտքերի հետ, միշտ միայնակ, թեեւ անհանգիստ գլուխը՝ լի մտքերով, այդ թվում՝ ուրիշ մեկի մտքերով, ցավերով, պատմություններ պատմելով, ձեւացնելով, որ ժամանակը ձեր մատների ծայրերին է, ժամանակն առաջ է, մինչ դուք քայլ առ քայլ շարժվում եք Գրանդ փողոցով, եւ որտե՜ղ, օ՜, ուրիշ որտե՜ղ կարող էիք լինել, ու՜ր եք ուղեւորվել այս առավոտ, եթե ոչ Գրանդ փողոցի 450՝ ֆիզիոթերապիայի, եւ հայտնվում են երկու երիտասարդներ՝ միասին, գոհունակ, այնքան կենտրոնացած միմյանց վրա, որ համաձայնեցնում են քայլերը, սեւամորթ դեռահասներ կամ պատանիներ, որ գալիս են դեպի քեզ, իսկ մեղմ լույսի պսակները ուրվագծում են նրանց գանգերից վեր բարձրացող մազերը, լույս, որ նշմարվում է վաղորդյան պայծառության ֆոնին, առկայծում, որ, հավանաբար, աղբյուրը կամ ավարտն է նրանց գլխավերեւում կանգնած, նրանց շրջապատող անսահման պայծառության կամ էլ՝ երկուսը միասին, բայց երբ հառում եմ հայացքս վեր ու նկատում նրանց, ինչ-որ պատճառով մտքիս է գալիս «սուգ» բառը։ Սգո տրտմություն, եւ այդ սուգը իմն է, քոնը, սուգը իմն է, քոնը, բայց՝ միայն մեկը։ Միայն մեկ անգամ եւ, այդուհանդերձ, չի պատկանում, չի տեղավորվում ոչ մի տեղ, ոչ այլ ինչ է, քան բառ, պատմություն, ոչինչ, ոչ մի տեղ, ընդամենը մի պատմության սկիզբ, որի կենտրոնում անսպասելիորեն կարող եք ինքներդ ձեզ գտնել, բայց, իհարկե, դատարկ պատմության՝ ավարտված ու մահացած, ճշմարիտ պատմության, քանզի պատմությունները բոլորն էլ ճշմարիտ են եւ ճշմարիտ չեն, երբ պատմում եք, լսում, կարդում։

Լսեք։ Ես ուզում եմ ձեւացնել, հավատալ, որ 2018 թվականի ապրիլի 29-ին ԱՄՆ-ի Նյու Յորք քաղաքի Լոուեր Իսթ Սայդ փողոցում այն երկու երիտասարդների գլուխներից հոսող կամ գլխավերեւում սավառնող ցոլքը, աուրաները նշան են հավիտենական հույսի, եւ նրանց գլխավերեւի լույսը իմ տեսած նույն անծայրածիր լույսն է, որ շրջանակել էր դեպի հորիզոնը չձգվող հոծ շարքերով կանգնած մարդկանց, բայց շարքերը՝ գոնե այնքան հեռու այնտեղից, որտեղ վերսկսվում էին քաղաքի աշտարակները, խանութները, պատուհաններն ու պատերը, շողացող պսակների նույնիսկ վերջին շարքը՝ ողողված լույսով, գուցե գրեթե պատրաստ՝ բոցավառելու հրապարակը եւ նրանց շրջապատող հոյակերտ շինությունները, գլուխների կատարները՝ շիկափայլ, գուցե պատրաստ՝ պայթելու եւ մոխրացնելու ամբոխի մեջ միմյանցից չզանազանվող միլիոնավոր կամ մոտավորապես այդքան մշուշոտ մարմինները՝ հավաքված ողջունելու Նելսոն Մանդելային, որ տուն էր վերադառնում քսանյոթ տարվա բանտարկությունից հետո, ամբոխ, որի չափը, որի հույսն անըմբռնելի էր, թեեւ ներկա էին իմ՝ հյուրի աչքերը, քաղցած ականատեսները ցած էին նայում Քեյփ գաղութի պատշգամբից 1990 թվականի փետրվարի 11-ին Հարավային Աֆրիկայի Հանրապետության Քեյփթաուն քաղաքում։ Անշեջ հույսը մի պատմություն է, որ կարող եմ պատկերացնել, գուցե պատմել, նույնիսկ եթե այլ պատմություն են պատմում հրապարակի վերեւում սեւ ցանց կարող զինամթերքով լի ուղղաթիռները, տանկերով եւ քողարկված գրոհային զորքերով լի պողպատե ավտոմոբիլներով ամրացված բարիկադները, որ պաշտպանում էին բոլոր փողոցները, յուրաքանչյուր մուտքն ու յուրաքանչյուր ելքը՝ փակելով ցանկացած տարածք ողջույնի համար։

Ժամանակն անվրդով է կանգառների եւ մեկնարկների նկատմամբ։ Մուտքեր, ելքեր։ Պատմություններ։ Երկու երիտասարդներ անցնում են իմ կողքով։ Գրանդ փողոցն անվրդով է, ինչպես ժամանակը։ Գնում եմ ոչ մի տեղ։ Քայլերս՝ մեկը մյուսի հետեւից։ Անհայտացում։ Անցնում են երկու երիտասարդ սեւամորթ անծանոթներ։ Հիշում եմ Քեյփթաունի հրապարակը, բազմամարդ, հուզված ամբոխը, որի մեջ գուցե վերջին անգամ տեսա նրանց։ 

Անգլերենից թարգմանությունը՝ Լիլիթ ՊԵՏՐՈՍՅԱՆԻ

«Մշակութային Հրապարակ» ամսաթերթ