Բոլորն են ուզում լսված լինել

Հարցազրույց լուսանկարիչ Արեգ Բալայանի հետ

- Արեգ, անցած տարի՝ դեկտեմբերին, Կարմիր խաչի շրջանակներում Խնձորուտի երեխաներին էիք նկարել, ու սրա հետ կապված՝ ունեմ երկու հարց․երեխաներին նկարելը, առհասարակ, ինչ-որ սպեցիֆիկա ունի՞, ու արդյոք այն փաստը, որ նրանք ապրում են սահմանամերձ տարածքներում, ինչ-որ ձեւ սրո՞ւմ է այդ սպեցիֆիկան։

- Երեխաներն իրենք իրենցով արդեն լավն են, ու եթե սկսնակ լուսանկարիչը երեխաների է նկարում, ֆոտոները լավն են ստացվում։ Շատ նայողներ չեն էլ խորանում՝ ֆոտոն ճի՞շտ է նկարված, թե՞ ոչ։ Երեխայի էմոցիան բոլոր թերությունները փակում է։ Բայց երբ գիտես, թե ինչի համար ես նկարում, նկարդ ինչ նպատակի պետք է ծառայի, ինչ-որ հատուկ սպեցիֆիկա չկա, թե ում ես նկարում։ Կա նրբություն այլ տեսանկյունից․եթե ֆոտոները պետք է հրապարակվեն, ու եթե աշխատում ես լուրջ կազմակերպության հետ, ապա դրանց հրապարակումը պետք է գրավոր համաձայնեցվի ծնողների հետ։

- Դուք ինչի՞ց սկսեցիք նկարել։

- Ես շատ վաղուց եմ սկսել ու տարբեր բաներ եմ նկարել։ Օրինակ, հիմա երիտասարդները շատ նպատակային են․ իրենք գիտեն՝ ինչ են նկարում ու ինչ նպատակով։ Ես 13 տարեկանից սկսեցի նկարել։ Մեր տանը նկարում էին, տպում էին նկարները, ու ես, ուզած-չուզած, բզբզում էի դրանց հետ։ Ֆոտոյի հեքիաթը շատ վարակիչ է։ Ես հաճույքի համար ամեն ինչ նկարում էի։

- Իսկ ո՞ր կետից նկարելը դարձավ նպատակային։

- 2002 թվականին ծանոթացա Կարեն Ազիզյանի հետ, ով այն ժամանակվա լավագույն լուսանկարիչներից էր։ Տոպրակով տպած ֆոտոներս տարա, Կարենն էլ, կիսալույսի մեջ նստած, նայում էր դրանք։ Հարցրեց՝ ինչի՞ համար ես նկարում։ Ասացի՝ հաճույքի համար, հետո այնքան այդ հարցն ինձ տվեց, որ հասկացա՝ առանց լուսանկարելու չեմ պատկերացնում։ Պայմանավորվեցինք, որ կգնամ իր նկարահանումներին։ Առաջին մի տարին շատ ակտիվ չէի իրենց ստուդիայում, որտեղ, բացի Կարենից, աշխատում էր նաեւ Վահրամ Մխիթարյանը, ով մասնագիտությամբ ռեժիսոր, օպերատոր է, հիմա Գդանսկում Արվեստի ակադեմիայում պրոֆեսոր է։ Սկզբում աշխատում էի որպես իրենց ասիստենտ։

- Վախ կա՞ր, թե ավագ սերունդն ինչպես կընկալի ֆոտոներդ։

- Վախ չկար, բայց հետաքրքիր էր։

- Իսկ ինչպե՞ս ստացվեց, որ գնացիք զոոտեխնիկականում սովորելու։

- Փոքր ժամանակվանից մեծ սեր ունեի կենդանիների հանդեպ։ «Կենդանիների աշխարհի» ազդեցության տակ էի մնացել։ Մտածում էի՝ զովետում որ սովորեմ, այդպիսի կյանք եմ ունենալու։ Պարզվեց՝ դա այդքան էլ այդպես չէ։ Նախ, Հայաստանում վատ տարիներ էին՝ 90-ականների կեսերն էին, ու ընտրությունն էլ մեծ չէր․մարդիկ գնում էին կա՛մ բժշկական, կա՛մ իրավաբանական։ Օրինակ ես հիմա «Այբ»-ում դասավանդում եմ, ու երեխաները շատ բան են իմանում, թե ինչ կարելի է դառնալ, ընտրածդ մասնագիտությամբ էլ ինչ կարող ես անել։ Իսկ մեր ժամանակ այդքան ինֆորմացիա չունեինք։ Մարդուց էլ է շատ բան գալիս, ես օդերում էի, մտածում էի՝ էքսպեդիցիաներ կլինեն։ Լավ եմ սովորել, անգամ թեթեւ գիտական աշխատանք եմ արել։ Բայց սկզբում միավորներս չբավականացրին, որ անասնաբուժական ֆակուլտետ ընդունվեի, երկրորդ տեղով անցա զոոտեխնիկական ֆակուլտետ։ Ու եթե անասնաբույժը բուժում է, զոոտեխնիկը՝ ընդհակառակը, ուտեցնում է, խմեցնում, հետո մորթում։ Այդպես կյանքիս փիլիսոփայությունն էլ փոխվեց, ու, ինչ-որ պահից սկսած, էլ չաշխատեցի այդ բնագավառում։ Արցախում անասնաբուժական լաբորատորիայում եմ աշխատել, գյուղատնտեսության նախարարությունում եմ աշխատել։

- Այդ ամբողջ ընթացքում նկարե՞լ եք։ Չի՞ եղել, որ կենցաղայինն այնքան շատ տեղ զբաղեցնի, որ ֆոտոյին ժամանակ չմնա։

- Չէ, ֆոտոն միշտ առաջնային է եղել։ Մի պահ հասկացա, որ միակ բանը, որ միշտ եղել է, ֆոտոն է։ Ընթացքում տարբեր բաներ արել եմ, բայց արդեն 30-ն անց էի, երբ ինքս ինձ ասացի, որ բացի ֆոտոյից ուրիշ բանով չեմ զբաղվելու։

- Առհասարակ, դոկումենտալ ժանրի լուսանկարիչների մոտ լինում են, չէ՞, պահեր, որ ուսումնասիրողից, դիտորդից վերածվում ես գործող անձի, ու մոտդ հարց է առաջանում, էթիկական տեսանկյունից եւս՝ նկարե՞լ, թե՞ ոչ։ Ձեզ մոտ նման պահեր շա՞տ են եղել։

- Սկզբում դա գալիս է ոչ պրոֆեսիոնալիզմից։ Երբ գործիդ նպատակը լավ չես պատկերացնում, շատ ժամանակ ֆոտոխցիկը կարող ես դնել մի կողմ ու ռեալ օգտակար լինել այդ պահին։ Դա շատ նուրբ սահման է։ Օրինակ, կարող ես սովից մեռնող մարդ տեսնել ու նկարելու փոխարեն փորձել իրեն ռեալ օգնել։ Ընդունված սահման չկա, թե որն է ճիշտ, որը՝ սխալ։ Կախված մարդու ընտրության առաջնահերթությունից՝ ուղիներն ու ճանապարհները կարող են տարբեր լինել՝ կա՛մ տեղում փոխել մարդու կյանքը, կա՛մ լուսանկարի ուժով համակարգում փոփոխություն մտցնել, կա՛մ գնալ փառքի ետեւից։ Ինձ մոտ էլ են եղել նման ընտրության պահեր, բայց հիմա առավել հստակ եմ այդ հարցում։ Ինձ համար մարդը միշտ կարեւոր է։ Բայց դա էլ է շատ հարաբերական․դու տեսնում ես խնդիր, որը պետք է ցույց տալ, որ այն լուծվի։ Ու գուցե մարդու ապրելակերպն իր դուրը գալիս է, ու ինքը չի էլ ուզում, որ այդ խնդիրը լուծվի։ Դու չես կարող ուրիշի փոխարեն ինչ-որ բան անել, կարող ես օգնել, որ նա անի, կամ լինել իր կողքին։ Բայց եթե իր փոխարեն անես, հա, գուցե լինի ժամանակավոր էֆեկտ, բայց դա հարցի լուծում չէ։ Ու այստեղ դա արդեն մեկ մարդու խնդիր չէ, դու նկարում ես գլոբալ խնդիր ու աշխատում դրա հետ։

- Համահայկական հիմնադրամի նախագծերից մեկի շրջանակներում, որի նպատակն էր Գյումրիի «դոմիկներում» ապրող մարդկանց բնակարաններով ապահովելը, նկարել եք մոտ քառասուն նման ընտանիքի: Առաջին ծանոթություններից ու նկարներից հետո Ձեզ էմոցիոնալ առումով քամված չէի՞ք զգում ու չէի՞ք վախենում, որ չեք կարողանա շարքը մինչեւ վերջ իրականացնել։

- Վախենալու խնդիր բացարձակ չկար։ Ողղակի էմոցիոնալ առումով շատ ծանր էր տեսնել, թե ինչպես են այդ մարդիկ ապրում, ու փորձել դա այնպես նկարել, որպեսզի լուսանկարի միջոցով ուրիշ իրականության մեջ ապրող մարդիկ դա տեսնեն եւ կարողանան էմոցիոնալ կապ հաստատել, ինչի արդյունքում նրանց ֆինանսապես օգնեն, որպեսզի այդ մարդկանց բնակարանային հարցը լուծվի։ Սկզբում ծանր էր, ու շատ ժամանակ դժվար էր դիմանալ այդ էմոցիոնալ բեռին։ Բայց ժամանակի ընթացքում նպատակն առաջնահերթ է դառնում, ու էմոցիոնալ հատվածը մի քիչ ետ է մղվում, որովհետեւ գիտես արածիդ արդյունքը։ Շատ դեպքեր են եղել, որ կոնկրետ ֆոտոպատմություններ արձագանք են ունեցել, օրինակ՝ գործընկերներս Լոս Անջելեսում ասել են, որ կոնկրետ ֆոտոպատմությունների շնորհիվ հայտնվել են բարերարներ, որոնց հանգանակություններով մի ամբողջ տուն է ձեռք բերվել։

- Եղնիկներում, երբ Ձեզ տուն թողեցին, Դուք ֆոտոխցիկով հետ եկաք։ Ֆոտոխցիկի առկայությունն ինչ-որ կերպ ազդո՞ւմ էր իրավիճակն ընկալելու վրա։

- Էքստրեմալ իրավիճակներում նկարելը՝ լինի դա ֆոտո, թե թղթի վրա, միշտ թերապիայի միջոց է։ Բացի դրանից, կան բաներ, որ տեսնում ես ու չես կարողանում չնկարել, ձեռքերդ քոր են գալիս։ Այն 14 օրը, որ ֆոտոապարատ չունեի, շատ բան բաց էի թողել՝ սիրուն բաներ, սարսափելի բաներ։ Բայց, մյուս կողմից, այ, սկզբում, որ նկարել-չնկարելու սահմանից էինք խոսում, կային բաներ, որ չէի ուզում նկարել, դրա կրողն ու փոխանցողը լինել, որովհետեւ ամոթ էր։ Շատ կարեւոր է ներքին հստակ սահմաններ ունենալ՝ չվնասելու․օրինակ, չեմ ուզում ցույց տալ մի բան, որի արդյունքում խնդիրը չի լուծվելու, բայց տուժելու են այն մարդիկ, ովքեր կանգնած չեն խնդրի ակունքներում։

- Բայց, միեւնույն է, խնդիրը բարձրաձայնելու ցանկություն չկա՞, որ եթե հանկարծ նմանատիպ իրադրություն լինի, պատկերը չկրկնվի։

- Վերջերս, սեպտեմբերի 21-ի հետ կապված մի ծրագրի շրջանակներում, Հայաստանի տարբեր զորամասերում զինվորների կողմից տեսաբացիկներ էի նկարում ու տեսա, որ շատ բան փոխվել է, գոնե՝ անվտանգության ու սննդի առումով։

- MOB-ի ցուցադրության ժամանակ կա՞ր զգացում, որ ինչ-որ բեռից եք ազատվում։ Ու արդյո՞ք Ձեզ հետաքրքիր էին ցուցահանդեսին եկած մարդկանց զգացածն ու ապրումները՝ այն դեպքում, երբ այդ ամենի տասնապատիկն եք զգացել ու բոլոր առումներով սկզբից մինչեւ վերջ անցել եք այն ամենը, ինչ նկարել եք։

- Ցուցահանդեսն ինձ համար պահանջ էր։ Այդ ժամանակ անարդարության շատ սուր զգացում ունեի։ Չէի կարողանում խոսել, չորրորդ նախադասությունից հետո փլվում էի։ Սարսափելի ծանր ժամանակահատված էր։ Ներքին կապը պետության հետ խզված էր։ Ցուցահանդեսի միջոցով ես գոռում էի դրա մասին։ Նկարները ֆիլտրելու հետ կապված հարցեր կային՝ համաձայնեցնել բանակի հետ, հետո՞ ցուցադրել, թե՞ ցուցադրել, հետո կրակն ընկնել։ Ընտրեցի երկրորդ տարբերակը։

- «Հետեւանքը՝ արտեֆակտ»-ը, ի տարբերություն MOB-ի, ցուցադրություն ունեցավ նաեւ Արցախում։ Ընկալման էական տարբերություն կա՞։

- Քանի որ Արցախի ժողովուրդը ֆիզիկապես ավելի մոտ է պատերազմին, իրենց համար մետաղներն ու վիրավորված մարդկանց պատկերներն ինչ-որ չափով ավելի սովորական էին, ի տարբերություն ֆիլմի, որտեղ մարդկանց պատմություններն էին, մեր ներքին ու արտաքին որոնումներն ու հերոսների հետ մեր հարաբերությունները։ Իսկ Երեւանի մարդկանց համար նախագծի երեք բաղադրիչներն էլ ինչ-որ չափով անծանոթ էին ու չշոշափված, այդ իսկ պատճառով այստեղ ընկալումն այլ էր։

- «Հետեւանքը՝ արտեֆակտ»-ում մարդիկ էին, ովքեր անցել էին պատերազմի միջով։ Հետաքրքիր է՝ եղե՞լ են դեպքեր, որ մարդիկ չցանկանան խոսել այն մասին, ինչ եղել է։

- Հա, իհարկե։ Բայց իրականում բոլորն էլ ուզում են լսված լինել։ Բոլորի մոտ կա անարդարության զգացումը, որ իրենք իրենց կյանքը դրեցին այդ ամենի մեջ, իսկ արդյունքում մնացին չլսված, չհիշված։ Քո կյանքը խեղվում է, բայց դա ոչ ոքի հետաքրքիր չէ։ Այստեղ երկակիություն կա։ Կան մարդիկ, ովքեր վիրավորվել են, ուզում են տանը պառկել, ոչինչ չանել, ու որ ամբողջ աշխարհն իրենցով զբաղվի։ Բայց կան նաեւ այնպիսիք, ովքեր ունենում են այնքան ներուժ, որ ինքնուրույն հաղթահարում են բոլոր խնդիրներն ու գնում առաջ։ Մենք չունենք ինչ-որ մարմին, որը զբաղվի մարդկանց հետպատերազմյան շրջանով, ու շատերի կյանքը պատերազմից հետո քանդվում է։

- Ընտանիքն ինչպե՞ս էր տանում այն շրջանը, երբ Դուք սահմանին էիք։

- Չգիտեմ, այն ժամանակ ես տանը չէի։ Գիտեմ, որ իրենց համար առաջնայինն իմ վերադառնալն էր։ Իրայի (Արեգի կնոջ) համար էր շատ սարսափելի։ Ես գիտեի, թե կոնկրետ որտեղ եմ, այդ պահին վտանգավո՞ր է, թե՞ ոչ։ Իսկ նա ոչինչ չգիտեր, ու իր համար ամեն րոպեն իմ ետ չգալու մասին էր։ Ծանր ու քանդող շրջան էր։

- Մի անգամ ասել եք, որ ցանկացած իրավիճակում գտնում եք ինչ-որ լուսավոր կետ։ Դա Ձեզ մոտ ինչ-որ մտավոր աշխատանքի արդյո՞ւնք է, թե՞ բնազդային հատկություն։

- Դա մարդու տեսակից է գալիս։ Ինքնապաշտպանական բնազդ է, որն օգնում է շարունակել ապրել։ Այդ լույսը միշտ կա․դու կա՛մ տեսնում ես, կա՛մ՝ չէ։ Եթե կարողանում ես տեսնել, չես խելագարվում, եթե չես տեսնում, մտնում ես խավարի մեջ ու խելագարվում։ Առանց լույսի այնպիսի տրանսֆորմացիաների մեջ կարող ես ընկնել, որ հետո էլ ետ չես գա։ Բերեմ ավելի հողեղեն օրինակ․հանքերում աշխատող մարդիկ երբ դուրս են գալիս դեպի լույս, կարող են կուրանալ։ Վերականգնումը խավարից լույս նույնչափ դժվար է, որքան լույսից՝ խավար։

ՀԳ․ Արեգի հետ էս զրույցն ունեցանք սեպտեմբերի կեսին՝ Երեւանում։ Հիմա Արեգն ու շատ-շատերը Արցախում են։ Արեգի ֆեյսբուքից իմանում եմ, որ ինքը Ստեփանակերտում ա, նայում եմ նկարները, մտածում՝ գրեմ-չգրեմ։ Որոշում եմ, որ հաստատ՝ не до этого, թող մարդն իր գործն անի ֆոտոխցիկով, թե՝ առանց։ Սեպտեմբերի 27-ին, երբ արթնանալուն զուգահեռ իմացանք, որ Արցախում մարտեր են ընթանում, մտքումս բոլոր էն պատմություններն էին, որ Արեգը պատմել էր 2016-ի ապրիլի, պատերազմի միջով անցած մարդկանց հետո-ի մասին։ Հուսով եմ՝ երբ էս զրույցը հրապարկվի, սահմանին արդեն խաղաղություն կլինի, բայց մենք էդ մարդկանց հետո-ի մասին չենք մոռանա, որովհետեւ մարտի դաշտից հետո, դրա միջով անցած մարդկանց մոտ սկսվում ա մի ուրիշ, ներքին մարտ։ Արեգի հետ զրույցն ինձ համար առաջին հերթին նաեւ սրա մասին է։

Զրուցեց Լիլիթ Աղաջանյանը

Լուսանկարը` Արաքս Մարտիրոսյանի

«Մշակութային Հրապարակ» ամսաթերթ