Տոնածառ չկա
Փոքր էի, երբ մեր բառապաշար մտավ նոր ու ահավոր մի բառ՝ պատերազմ։
- Պատերազմ է,- ասացին մեծերը։
- Պատերազմն ավարտվի, հետո․․․,- երազեցին երիտասարդները։
Ես չգիտեի՝ ինչ է պատերազմը։ Հեռու-հեռավոր մի բան, երեւի, որտեղ բեղավոր ձյաձյաները կռվում են թուրքերի դեմ։ Իմ իմացած միակ ազգը թուրքն էր։
Հետո այդ բեղավոր ձյաձյաների նկարները տեսա դասագրքերում։ Նրանք հերոսներ են, բացատրեց ուսուցչուհին, զոհվել են հանուն հայրենիքի։ Հաջորդ օրը դասարանը մեկ մարդու նման շարադրություն գրեց՝ «Երազում եմ մեռնել հանուն հայրենիքի»։ Ես վախենում էի մեռնելուց, անգամ «հանուն հայրենիքին» չէր փարատում վախս։ Գրեցի «Ես երազում եմ ապրել հանուն հայրենիքի» վերնագրով մի փոքրիկ բանաստեղծություն, որը, սակայն, երկար կյանք չունեցավ։ Եթե այն որեւէ մեկին ցույց տայի, ինձ դավաճան կանվանեին։ Մարդիկ այն ժամանակ երկու բառ գիտեին՝ հերոս եւ դավաճան։ Որպեսզի երկրորդը չլինեի, ես սովորեցի սուտ շարադրություններ գրել։
Պատերազմն ինձ համար բութ մի բան էր, մանկական փոքրիկ երազանքներիս արգելքը։ Երբ մի բան էի ուզում, մեծերը սաստում էին՝ պատերազմ է։ Պատերազմը բարով-խերով ավարտվի, հետո․․․
Նոր տարի է․ տոնածառ չկա։ Պատերազմ է։
- Այս տարի Ձմեռ պապին չի գալու,- ասացին ավագ եղբայրներս։
Ես մտածեցի, որ Ձմեռ պապը եւս մեկնել է պատերազմ՝ բեղավոր ձյաձյաներին պադրոն բաժանելու։
- Հերս վաղը մեկնելու է,- հարեւան երկրից մարդասիրական օգնություն ստացած պեչենին կռթկռթացնելով՝ ասաց մեր դասարանցի Արսենը։
- Ո՞ւր։
- Կռիվ՝ ո՞ւր,- հեգնեց համադասարանցիս։
- Պապադ բեղ ունի՞,- զարմացա ես։
- Չէ, բայց կպահի,- լուրջ-լուրջ ասաց Արսենը։
Ուրեմն պատերազմ են գնում մեզ նման երեխաների հայրիկները։ Տխրեցի։ Ամեն օր ստուգում էի՝ հայրիկս հո բեղ չի պահել։ Գոնե չպահի։
Արսենի հայրիկը զոհվեց գարնանը։ Նրա սեւ-սպիտակ լուսանկարը կախ տվեցին դպրոցում, գյուղի գրադարանում, որի դիմաց նմանը չունեցող սպիտակ յասաման էր ծաղկում ամեն գարուն։ Ասում են՝ այդ տարի յասամանները չծաղկեցին։ Արսենի հայրիկը հերոս է։ Արսենն էլ մեզ նման երեխա չէ․ նա հերոսի տղա է։ Ինչ լավ է, որ իմ հայրիկը սովորական հայրիկ է։ Հերոս չէ։
Պատերազմն ավարտվեց։ Մեծերն ասացին, հեռուստացույցն ասաց։ Բեղավոր ձյաձյաները պար էին գալիս՝ գլխի վերեւում ճոճելով հրացանները։
Պատերազմը չի ավարտվել, դադարել է։ Պատմության դասագիրքն ասաց։
Առաջին անգամ առանց բառարանի հասկացա «դադարել» եւ «ավարտվել» բառերի տարբերությունը։ «Դադարել» բառը չսիրեցի։
Անցան տարիներ։ Մեծացանք։ Կյանքը սկսեց լուսավորվել, պարզվել։ Պատերազմը կամաց-կամաց մոռացնել տվեց իր գոյությունը։ Համալսարան ընդունվեցինք։ Արսենն էլ ընդունվեց։ Առանց քննությունների, առաջին հայտով, արտոնյալ պայմաններով։ Ապրում էինք խաղաղ ու ներդաշնակ։ Սիրահարվում ու ամուսնանում։ Երեխաներ մեծացնում ու նրանց հպարտ-հպարտ պատմում, որ մենք իսկակա՛ն սերունդ ենք․ պատերազմ ենք տեսել, սով, մթություն։ Դուք՝ ի՜նչ։ Ձեր բախտը բերել է, ոչ մի բանի կարիք չունեք։ Դուք լավը չեք, նեղությունը չգիտեք ինչ բան է։ Մենք մոմի լույսի տակ ենք դաս սովորել, դրա համար կարգին մարդ ենք դարձել․․․․
Չավարտված պատերազմը նորից սկսվեց։ Այս անգամ բեղավոր ձյաձյաները չէին կռվողները։ Այլ երեկվա փոքրիկ տղաները, ինձնից փոքրերը, եղբայրներիս երեխաները, երեկվա աշակերտները, հորեղբորս տղաների երեխաները․․․ Ինձնից փոքրերը․․․
Զոհեր, լաց, սեւ ժապավեններ ու եռագույնով ծածկված մարմիններ․․․ Երեխաների մարմիններ։
Մղձավանջը տեւեց չորս օր։ Ասացին՝ պատերազմը դեռ չի ավարտվել։ Էլի դադարել է։ Դադարել է, որ շունչ քաշենք, մի քիչ մոռանանք իր մասին, համալսարան ու աշխատանքի ընդունվենք, սիրահարվենք ու ամուսնանանք, որ երեխաներին պատմենք, թե մենք ինչ սերունդ ենք։
Ռազմագիտության ու պատմության դասագրքերը լցվեցին նոր նկարներով։ Սիրուն տղաների նկարներով։ Հիմա ուսուցչական սեղանից այս կողմ ես եմ ու հանձնարարում եմ գրել «Ես հպարտ եմ, որ հայ եմ», «Իմ տառապած, իմ փառապանծ», «Հերոս տղաներ» ու նմանատիպ ոգեշունչ թեմաներով շարադրություններ։ Եվ սովորեցնում, որ հայ ժողովուրդը միակ լավ ազգն է ամբողջ աշխարհում։
Պատերազմը նորից եկավ։ Ավելի անխնա ու ցավոտ։ Այս անգամ բոլորն էին կռվում՝ երեկվա փոքրիկ տղաները, նրանց հայրերը, պապերը, կանայք, բժիշկ ու ուսուցիչ։ Պատերազմն այս անգամ լրիվ ուրիշ դեմք ուներ, եկել էր ավերելու, քարուքանդ անելու, դժբախտացնելու։ Հեռուստացույցով ու համացանցով հաղթանակ էր, ներսում՝ ազգային սնապարծ ոգու՝ սիրտը պայթեցնելու չափ հպարտություն, հաղթածի, հաղթողի կույր հավատ։ Պատերազմի մյուս կողմում․․․ չգիտենք, չենք էլ ուզում պատկերացնել։
«Հաղթածի» ու «հաղթողի» «երջանկությունը» հարամ են անում միայն սեւ ժապավենները։ Դրանք են դառնության ու ողբերգության միակ վկաները։ Մեկը մեկից ջահել են ու սիրուն։ Պառկում ես, քունդ չի տանում, ծամում ես, կուլ չի գնում, ու չգիտես՝ լացդ ո՛ր մեկի համար է․ էն զույգ եղբայրների՞, հոր ու տղո՞ւ, հարազատի՞դ, աշակերտի՞դ, ընկերոջդ որդո՞ւ, հերոս հայրիկի հերոս որդի Արսենի՞․․․ էլ արցունք չկա․․․
Պատերազմը սպառնում էր ինձնից խլել իմ Դավիթին, իմ Տիգրանին, իմ Արմենին, իմ Արամին։
Պատերազմը դադարե՞ց, ավարտվե՞ց։ Չգիտենք։ Բայց դադարի համը նույնքան դառն ու տտիպ է, որքան ինքը՝ պատերազմը։
Մի քանի օրից Նոր տարի է։ Տոնածառ չկա։
- Այս տարի Ձմեռ պապին չի գալու, որովհետեւ զոհվել է պատերազմում,- քրոջն ասում է տղաս։
- Ոչ թե զոհվել է, այլ նվերները բաժանելու է զոհվածների երեխաներին,- մեծավարի ուղղում է քույրը։
Արմինե ԳԱԲՐԻԵԼՅԱՆ
«Մշակութային Հրապարակ» ամսաթերթ
Կարծիքներ