Արփինե Վարդանյան․Սպասի՛ր ինձ
Հին գերեզմանոցներում ցավ չկա։ Այնտեղ «բոլորը» վաղուց անտեր մեռել են, կամ, չէ՛, սխալ ասացի, ժամանակն իրենց մի թիզ բաժին հասած հողի «տերն» է դարձրել։ Հողից բացի էլ ոչինչ չունեն։ Շատերի գերեզմաններին էլ ո՛չ ծաղիկ է դրվում, ո՛չ էլ խունկ վառվում։ Բայց դա «նրանց» չի անտերացնում, չէ՛․ նրանք ոչ մեկի կարիքը չունեն։ Հողն իրենցն է, «տերերն» իրենք են, իսկ «տերերը» չեն ցավում։
***
Շողոյին ու Անուշին չեմ տեսել։ Չնայած եթե շատ հեռու գնամ հիշողություններումս, պուճուր-մուճուր, լաչակը գլխին, դողացող ձեռքերով մի պառավ կին աչքիս առաջ կգա։ Անուշն է՝ մորս հորական տատը։ Արթիկի հին գերեզմանոցը, որտեղ վաղուց է, ինչ ցավ չկա, իր շիրմաքարերով ու առհասարակ իր «գոյությամբ» արդեն բաց երկնքի տակ հնությունից մնացած մի հատված է... Երբ քայլում ես այդ շիրմաքարերի միջով (նման չեն Արթիկի նոր գերեզմանոցի շիրմաքարերին), ոնց որ հի՜ն ժամանակի մասը լինես։ Էն, որ գիտես, որ այն, ինչ մնացել է հողի ու շիրմաքարերի տակ, այնքան վաղո՜ւց են իրենց «այս» տեղը զբաղեցրել, որ մի տեսակ անցած դարից մնացած «հնություն» էլ ընկալում ես։
Շողոն ու Անուշը հին գերեզմանոցում են՝ իրար կողք կողքի։ Ամեն տարի՝ ապրիլի 24-ին, եթե ես էլ չլինեմ Արթիկում, մայրս ու տատս պարտադիր գնում են։ Անուշի մեռած օրն է... Եղեռնի ժամանակ, երբ մի կերպ փրկված Շողոն՝ բարուրը ձեռքին, գաղթել է Հայաստան, ճանապարհին շատերն են ասել. «Շողո՛, բարուրդ գցի՛, որ կարողանաս արագ քայլել, ու գոնե դու փրկվես...»: «Անուշիս չեմ թողնի։ Ուրեմն աղջկաս հետ էլ կմեռնեմ»։ Չմեռան։ Հասան Հայաստան։ Մի խոսքով, ապրեցին... Անուշն էլ մեծացավ, ամուսնացավ, ի վերջո, ծնվեց պապս՝ Յուրիկը։
***
Սենյակում մութ չի, իսկ ես սովոր եմ մութ տեղ քնելուն։ Բայց բողոքելու տեղ չունեմ. եթե տատիկենց տանն եմ, ուրեմն հարեւան սենյակի լույսը ուզած-չուզած պետք է հանդուրժեմ։ «Էսօր քնել չի լինի»,- մտածում եմ ես ու անկախ ինձնից՝ նայում դիմացի պատին, որի վրա էլ լույսն ընկել է։ Լույսն էլ ոնց որ «հատուկ» լուսավորում ու ընդգծում է մորս՝ Համո պապի դիմագծերը։ Լարում եմ տեսողությունս... Դիմանկարը շա՜տ հին է։ Դիմանկարից էլ ինձ է ժպտում գեղեցկադեմ, սիրուն, խոշոր աչքերով, ժպտերես մի երիտասարդ (հազիվ 18-19 տարեկան)։ Դեռ փոքրուց ասել են, որ Համո պապն է, բայց նայելով նկարին… Է՜հ, մի տեսակ «պապը» չի սազում։ Տանն էլ իրենից ուրիշ լուսանկար չկա։ Ըստ էության, Համո պապի միակ լուսանկարն է, ում իրական կյանքում անգամ իմ պապը չի տեսել։ Զոհվել է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ… Չէ՛, չէ՛, սխալ ասացի։ Տանը երբեք ընդունված չի եղել ասել, թե Համոն զոհվել է պատերազմի ժամանակ, ուղղակի «հետ չի վերադարձել»։ Ու «հետ չի վերադարձել»-ն էլ մի տեսակ հավատի նման մի բան է եղել, հույս, որ գուցե մի օր Համոն կվերադառնա։ Կինն էլ՝ Անուշը, կարոտով բացել է նամակները, կարդացած նամակները վերընթերցել, սպասել, պատկերացրել, թե դուռը բացվելու է, ու վերջապես իր Համոն տուն է վերադառնալու: Չվերադարձավ:
Հայացքս դարձնում եմ նաեւ Յուրիկ պապիիս դիմանկարին (Համոյի որդու)։ Ինքն ինձ «չի նայում»։ Հայացքը հեռու է, օտար։ «Մեռել-գնացել է, անգամ հիշողություն չունեմ իրենից,- մտածում եմ ես,- դե փոքր էի, որ… Բայց Համոյից հիշողություն ունեմ, հա՞։ Ինքն էլ է, չէ՞, մեռել-գնացել»։ Շուռ եմ գալիս, որ քնեմ։ Չի ստացվում։ Մտածում եմ։ Համո պապի «ուղղակի հետ չվերադառնալը», ըստ էության, արդեն թեկուզեւ ոչ հենց Համո պապի, բայց նրա թողած ենթադրյալ ժառանգների գոյության հաստատմանն ենք կարծես սպասում։ Գուցե ընտանի՞ք է կազմել, երեխանե՞ր ունեցել։ Համո պապը, այնուամենայնիվ, ինչ-որ մի բանի սպասելու հույս է թողել, չէ՞։ Եվ կանցնեն տարիներ, ես չեմ լինի, ու մերոնցից շատ-շատե՜րը, ու մեր՝ խունացած պատից կախված նկարներին նայելիս ﬔզ ոչ ոք «չի սպասի»։ Բայց Համո պապն ուրիշ է․ նրան, լավ, թեկուզ այսպես ասած՝ նրա ենթադրյալ ժառանգներին, հա, էլի՝ ասել է թե հենց «նրան»՝ Համո պապին, ﬕշտ սպասելու են, որովհետեւ այնտեղից, որտեղից մարդիկ չեն վերադառնում, նրանց ﬕշտ սպասելու են։ «Չվերադարձողները» ﬕշտ անմահ են ﬓում․ ի վերջո, ահռելի տարբերություն կա «նա էլ չկա»-ի եւ «նա չի վերադարձել»-ի, ասել է թե՝ «ՍՊԱՍԻ՛Ր ԻՆՁ»-ի ﬕջեւ։
***
Տատս.
- Պապիդ մի նորմալ ծնունդ արած չկամ. «Ժամանակ չկա, Յուրի՛կ, թարս օր ես ծնվել»։ Բայց իրենից հետո դեկտեմբերի 29-ին միշտ ժամանակ եմ գտնում գերեզման գնալու։
Եվ, հա՛, Յուրիկին ոչ ոք չի սպասում:
Շողոն բարուրը չգցեց, որ ծնվեր պապս, ու ես ծնվեի։ Համոյի ծնվելու պատմությունը չգիտեմ, անգամ Համոյի մոր անունը, բայց Համոյին միշտ սպասելու են․ «չվերադարձողները» գերեզման չունեն։
Լուսանկարը՝ «Անդին»-ի
«Մշակութային Հրապարակ» ամսաթերթ
Կարծիքներ