Արամ Պաչյան. Հիշելով ուրվականներով գրախանութը

Արամ Պաչյան. Հիշելով ուրվականներով գրախանութը

Ուրվականների 

հետ այս գրախանութում կատվազույգ էր ապրում՝ գրքացավով տառապող Նիերմե եւ Լոգան ամուսինները: Նիերմեն շնթռել էր իր երիտասարդ տարիքի համեմատ չափից դուրս անսովոր, մի բարեհամբույր ուրվականի սենյակում՝ մի հին ու շքեղ բազկաթոռին: Բազկաթոռը, ինչպես ասացի, հին էր, ազնվական, վագրաճանկ ոտքերով, թիկնակի պաստառը՝ գարնանային հող, որի բույսը փքվել, ճեղքվել էր, եւ պատռվածքից դուրս էր պրծել սպունգի փրփրան շերտագիծը: Նիերմեն քնած էր. փռոտել էր թաթերը, որոնցից մեկը կախված էր օդից, իսկ մյուսը՝ կապույտ փշալեզվից, եւ անգամ զգալի էր թաթերի ներսում տրոփող արյան քնաբեր եփուկը, որով գրեթե միշտ պարուրված էր ամբողջ գրախանութը: Լոգանին նկատեցի փայտե աստիճաններով երկրորդ հարկ բարձրանալիս: Մռութը գլխից ծորում՝ տախտակապատ հատակին էր լցվում: Ինչ արեցի՝ հայացքը հատակից չկտրեց, չորեքթաթ մոտեցա, ցուցամատս դանդաղորեն մոտեցրի բեղիկներին: Քար կտրած կար: Քար կտրած մնաց: Երբ քայլեցի, անցա դիմացի սենյակ, ապա վայրկյաններ անց ետ դարձա՝ Լոգանը չքվել էր: Ուրվականների տանը մենք կռահում էինք միմյանց գրապահարանների արանքներում, գրքերի կազմերը տողանցող ստվերներում, լուսամուտից թափանցող արեւամուտի հոգեվարքող լուսախաղի մեջ: Լոգանը կաթի պես լկում էր լույսը, բրդով մեկ թաթախվում նրա մեջ: Իրեն հատուկ անշարժությամբ, եթե մոտենայիր, փորձեիր պատնեշել լույսի ճանապարհը, միեւնույն է՝ այն կթափանցեր քո մարմնով եւ, անկասկած, կգտներ իր սիրելի Լոգանին: 

Նրանք հռչակավոր են, 

ասաց գրախանութի տնօրենը: Նա, ով երրորդ կատու էր հիշեցնում՝ ամբողջովին հրաշեկ՝ ամբողջովին աղվեսանման աղջիկը: Բրիտանական ափերից ոչ մի կերպ պոկ չեկող իր աղյուսաշար անգլերենով նա շարունակեց՝ Հա, ամբողջ Միդուեսթում սրանց ճանաչում են, ասում են՝ էրկու կատվով ուրվականների տունը, ուր շատ գրքեր կան: Էն մեկը, որ միշտ շնթռած ա, ու էն մյուսը, որ մտքում օդի մեջ թռչող մկներ ա լպստում: Բայց ասեմ քեզ, գրախանութի տնօրենը ես չեմ: Ես տնօրենի միջնեկ քույրն եմ: Եթե հիասթափեցրի՝ կներես: Պատկերացնում եմ՝ ի՜նչ երջանկություն կապրեիր՝ հանդիպելով ոչ թե ինձ, այլ մեծ քրոջս՝ գրախանութի հիմնադիր-ուրվականին: Դու կարող ես գոհանալ մի բանով, ինչպես Ջոզեֆ Քոնրադի հերոսներից մեկն է ասել՝ Ես ու քույրս շատ նման ենք իրար, այնպես, ինչպես ուրվականի միջնեկ քույրը կարող է նման լինել ուրվականի մեծ քրոջը: Ու մենք մեռանք ծիծաղից ու ծիծաղից մեռնելով՝ պտտովի ցուցանվից փափուկ խաղալիքներ վերցրինք, որոնք սնամեջ էին ու անճոռնի: Գրախանութի տնօրենը կակտուսե մաշկով կզաքիս էր ընտրել, ես, որքան հիշում եմ՝ բադի հետ մուտացված շլդիկ ձնեմարդ, որը տարօրինակորեն Ջոյսին էր հիշեցնում, իսկ իրականում Ֆլոբերն էր: Մենք ձեռնոցեցինք խաղալիքները ու իրար հերթ չտալով՝ սկսեցինք զավզականալ: Իրար ետեւից ընկած՝ լրբավարի ճվճվում էինք, քֆրտում ի սրտե, միջանցքներում ու բազմոցների վրա մեկ-մեկ հանդիպելով Նիերմեի ու Լոգանի՝ բառի բուն իմաստով անտարբեր, քնկոտ ու դանդալոշ հայացքներին: Չէ՛, սրանց համար մենք որս չենք: Սրանց համար երբեք որսացու դառնալ չենք կարող,- ասում էր ուրվականի միջնեկ քույրը՝ The Haunted-ի տնօրենը՝ խենթ ու հրաշեկ աղջիկը: Լավ, հիասթափված ասաց նա, ի վերջո հերիք է, մենք մի քիչ էլ մարդ ենք, արի՝ ես գնամ իմ դրամարկղի մոտ, դու էլ քո սիրած գրադարակը պրպտի: Հիշում եմ, որ նրանից օրագրերի, հիշատակարանների, վերհուշային գրականության տեղն էի հարցրել: Հրաշեկ աղջիկն ինձ ուղեկցեց ու թեյագույն ակնոցի ետեւից ցույց տվեց հատակից մինչեւ առաստաղ ելնող գրքերը: Տես՝ թե հերիք չանի, մի երեք տարի անց իմաց տուր, լա՞վ: Նոր բաներ ցույց կտամ: 

Գրքերը 

վաղուց են նվաճել մեզ: Ասես աշխարհում միայն մի գիրք կա: Պիեռ Մենարից վարակված մի հեղինակ, որ գրել է բոլոր ոճերով: Գրել է ամեն ինչի մասին: Եվ շարունակ գրում է այն, ինչ վաղուց գրել է: Եվ ոչ ոք չի կարողանում կանգնեցնել նրան: Եվ ոչ ոք ի զորու չէ չլսելու այն նույն պատմությունը, որն այնքան էլ նույնը չէ: Այդուհանդերձ, բոլորը գիտեն – նույնն է: Այդ մեր անհրաժեշտությունն է – որ նույն պատմությունն այնքան էլ նույնը չլինի: Եվ որ նույն ոճն այնքան էլ նույնը չլինի: Մենք այն դարձնում ենք ոչ այնքան նույնը՝ շատ ժամանակ ընթերցողից աննկատելիորեն վերածվելով հեղինակի, ուր մեր ես-ն այլեւս մերը չէ, այն արդեն պատկանում է հերոսներին, երկատված հեղինակների հազարադեմ ես-երին, որոնց հնարավոր չէ տարորոշել, որոնցից հնարավոր չէ հրաժարվել: Մինչդեռ մեր ես-ը նույն ես-ն է: Բայց այնքան էլ նույնը չէ: Թեպետ, ինչ խոսք, նույնն է: Սակայն նույնը ուրիշն է: Ես ուզում էի ասել՝ ուրիշը նույնն է: Ինչպես տեսնում եք, լեզուն խորամանկող գործիք է:

Պատրանք կա, 

թե անսահմանությունը տրված է ոչ թե տիեզերքին (իհարկե, կան վարկածներ, որ տիեզերքը վերջավոր է), այլ հենց գրքերին: Ողջ կյանքդ ընթերցելով՝ ոչ մի տեղ ես հասնում: Անհանգրվան: Տարածությունը՝ որքան սիրտդ ուզի: Ճանապարհը կոչված է ավարտվելու միայն ընթերցողի մահվամբ: Հանգչում է գիտակցությունը: Սնվում է հողը: Քամին մոխիր է վերցնում: Գիրքը շարունակվում է: Ուրեմն ի՞նչ ենք մենք փնտրում, ինչո՞ւ ենք սահմաններ տենչում, եթե կարող ենք ուղղակի ճամփա ընկնել, տրվել ընթերցանությանը, որպես պատահմունքի սենյակում ինքն իրեն ստեղծած լույսի մեջ թափառող փոշեհատիկ:

Գիշերը 

այցելում էի The Haunted: Վստահ չէի՝ ներսո՞ւմ են արդյոք Նիերմեն ու Լոգանը: Նրբորեն լուսամուտների ապակիներն էի մատնահարում: Կանչում էի՝ մյաուուուուուու, մյաուուու: Ինձ թվում էր՝ Նիերմեն ու Լոգանը լսում են գիշերային թխկթխկոցներս՝ քամակ-քամակի նիրհած, իրենց դանդալոշի, մուշ-մուշ հայացքներով լսում են, որպեսզի բացահայտորեն արհամարհեն այցս, կատվածիծաղով հեգնեն ապակատվային, ավելի շատ՝ մթից վախեցող մեծ, շատ մեծ դինոզավրի կաղկանձ հիշեցնող իմ մյաուները: Գիշերային այցելություններիս The Haunted-ի լուսամուտներից ներս էի նայում, ականջ էի դնում ուրվականների սվսվաձայն քչփչոցներին ու իրենց մասին գրված գրքերի փութաջան ընթերցումներին, իսկ հետո Gilbert street-ի կողմից` դռան շեմին հարմարվելով՝ մանգո էի ուտում, գիշերային արկածներից հյուծված գրքորս վամպիրի խայտառակ խփշտոցներով: 

Գրախանութ 

այցելել ուշ գիշերով, մթությամբ կանգնել փակ դռան առջեւ կամ լուսասյան գունատ հյութի մեջ անշարժանալ պատուհանների, ցուցապակիների դիմաց եւ ուսումնասիրել հատորները, ապակու թաղանթից այն կողմ զննել գրքերի կազմերը, հեղինակների լուսանկարները, կարդալ վերնագրերն ու կազմերի վրա տողանցել մանրահատ, գրեթե աներեւույթ բառերը՝ դարձյալ նույն բանի մասին, որոնք թվացյալ ուրիշ բանից են խոսում: Եվ ահա հիշողություն առ հիշողություն, արդեն հեռավոր, ինչ-որ ժամանակներում դեռ շարունակվող եւ ընդմիշտ անհետացող գիշերային Երեւանի լռությանն էի մոտենում, որ ընդհատվում էր ու ավելի խստանում երազներում մղձավանջներին արձագանքող սարյանցի տուզիկի կլանչով, Պրոսպեկտով անցնող մեքենայի վնգոցով, հավաքարարի ցախավելի խզխզոցներով, աղբամանը նետված շշի ապակեձայն ղողանջով:

Բոլորից 

աննկատ թաքնվել ու մնալ գրախանութում, գիշերն անցկացնել այնտեղ, գրքերի հետ մենմենակ, լսել նրանց լռությունը, դուրս գալ թաքստոցից, բարձրանալ գրքերը շարունակող ստվերների սանդուղքով, գրադարակից վերցնել թռչունների, օվկիանոսների կամ աստղերի մասին պատմող հատորը, թերթել մինչեւ լուսաբաց, մինչեւ ստվերների տեղատվությունը, մինչեւ կորուսյալ գիտակցության քնի քաղցրանուշ ջրվեժը: Եվ ինչո՛ւ հավերժ չմնալ այստեղ: Լսո՞ւմ ես, Պետեր Կին, ամեն անգամ գրքերի աշխարհ մտնելիս ես կրկնում եմ քո խոսքերը եւ վերապրում այն ամենը, ինչ դու վերապրեցիր – գրքերով հանդերձ քեզ հրկիզած մարդկության ամենասթափ խելագար: Ուշ գիշերով գրախանութի ցուցապակու առջեւ կանգնած՝ ես նորից ու նորից լսում եմ Էլիաս Կանետիի վեպի փոքր տղային, նրա՝ գրախանութում պախկվելու եւ գիշերը գրքերի հետ անցկացնելու թովչանքը ու կրկնում եմ ինքս ինձ՝ ինչո՛ւ հավերժ չմնալ այստեղ. Ինչո՛ւ չհավերժանա գիշերը: Եվ երբ դրամարկղի մոտ գրախանութի տնօրենը՝ Նայլեն, ձեռքիս տեսավ Կանետիի Նոթատետրը, միայն մի բան ասաց՝ Ի՜նչ երջանիկ եմ – նրան դեռ հիշում են:

Սովորաբար 

եւ ավանդաբար ուրվականները մի տեսակ կայուն են լինում, ցերեկները ջանում են չգիտակցվել, գիշերները դուրս են գալիս զբոսանքի: Գիշերով The Haunted-ում ուրվականներ էին շրջում: Ես պատկերում էի ուրվականների հետ ապրող՝ սուրճը ձյան մեջ հարած Նիերմեին, նրա թաթերի սերուցքային մորթը: Եվ լույսի տակ մշուշվող յասամանագույն Լոգանին, նրա հայացքի թլֆած անհոգությունը: Եվ նույնիսկ նրանք՝ դարեր շարունակ այդչափ հռչակված ու գրականության մեջ քանիցս չարչրկված սաքսոնյան ուրվականները, այդուհանդերձ, ի զորու չէին շարժելու, քիչ շեղելու բազմոցին քամակ-քամակի՝ լեշերը բոյով մեկ արած կատուների՝ գրքերի կողքին ապրելու ճակատագիրը: Կան գրախանութներ, որոնք այցելում ես, որպեսզի գիրք չգնես: 

The Hounted-ն այդպիսին էր: 

Դեռ չեմ լսել, որ աշխարհում մի մարդ գրախանութից միանվագ վճարով հիսուն հազար կտոր գիրք գնի՝ կանգնելով դրամարկղի մոտ, սպասելով մինչեւ վերջ՝ հավանաբար օրեր շարունակ, մինչեւ գրավաճառը հասնի հիսունհազարերորդ գրքին ու հայտարարի՝ «Գրախանութը փակված է»: Իրականում ես երազել եմ գրքեր չվաճառող գրախանութների մասին: Գրախանութներ սովորականի պես. հազարավոր գրքեր, գնապիտակներ, դրամարկղեր, գրավաճառներ, մինչեւ իսկ գրավաճառ-խորհրդատու, որ երջանկությունից տակը միզող շնիկի թրթռան պոչով՝ իր իսկ հեղինակած գիրքը կրծքին սեղմելով՝ կուղեկցի ձեզ դեպի դրամարկղն ու աշխատակցին կբարձրագոչի․ «Ինչ խոսք, հանճարեղ գիրք ընտրեց»: Եվ միայն դրամապանակ հանելու, գրքի դիմաց վճարելու պահին բուկինիստը կտեղեկացնի, որ սա գրքեր չվաճառող գրախանութ է: Կներեք, ցավոք ու բարեբախտաբար, մեր գրախանութի գրքերը հնարավոր չէ գնել: Այստեղ գրքերը չեն վաճառվում: Նրանք ուղղակի կան: 

Մշտապես

գրադարանների ու գրախանութների առջեւ, փողոցներում կրպակների ու մայթերի վրա բուկինիստական, մինչեւ իսկ խոհարարական գրքեր շարած գրավաճառների կողքին ես ինձ ապահով ու սիրված եմ զգացել: Դանդաղելով քարացրել եմ իրականությունս, համակվել անշրջելիության ու հարատեւության թիթեռնակյանքով՝ դարն ապրած որեւէ գրքից առանց պատճառի կախարդված: Գիրք, որը ոչ ոք չի գնում, դրված է նույն գրադարակում, նույն դիրքով, տասնամյակներ շարունակ: Եվ ինչ լավ է, որ այդպես է: Քանզի գիրքն այդ ճիշտ իր տեղում է: Ճիշտ ձեւով խելագարված: Իր խելագարության գիտակցումից կյանք արարող հողմաղացների հետ մենամարտի ելած ծիծաղելիորեն հպարտ դոնկիխոտյան իր կեցությամբ, այնպես, ինչպես ճապոնական հեքիաթի դաշտային փոքր ծաղիկը, որ աշխարհ չի գալիս, որպեսզի երեւա ու զարմացնի ձեզ, ապա քաղվի, ապրեցնի ծաղկամանի մեջ գլխատված ձեր օրը: Դաշտային փոքր ծաղիկը կա, գոյություն ունի որպես կյանքի կատարյալ գիտակցում: Նա բուսածածկի խորքերում է: Աշխարհիկ ու հոգեւոր ձայները նրան չեն հասնում – բացի մեկից – կյանքի սիրույն – սրտի մի տրոփից – որն իրական չէ – չկա – գոյություն չունի: Դա երազն է, հորինվածքն ու հեքիաթը դաշտային փոքր ծաղկի, ով ասում է՝ Ես ապրում եմ:

Պատմվածքը` վերջերս լույս տեսած «Եթե սա գրող է» գրքից
Լուսանկարը՝ Վահան Ստեփանյանի
«Մշակութային Հրապարակ» ամսաթերթ