Պետական շա՞հ, թե՞ անձնական բարդույթներ

Սեպտեմբերի 17֊ին գործադիր իշխանության ղեկավարը հայտարարեց` Հայաստանի արտաքին քաղաքականությունը թափանցիկ է և բխում է պետական ​​շահերից։ Ի՞նչ առնչություն ունի երկրի գլխավոր բանակցողի հայտարարությունն իր տապալված արտաքին քաղաքանության հետ։ Ի՞նչպիսի մտածելակերպ պետք է ունենալ, որ Հայաստանի և Արցախի ներկայիս վիճակում դրսևորել նման հավակնություն։ 

Հայաստանի արտաքին քաղաքականության ռազմավարական խնդիրների վերաբերյալ հայտարարությունների վերլուծությունը և դրանց համադրումն այս կառավարության գործունեության արդյունքների հետ հանգեցնում են ճիշտ հակառակ եզրակացության։ Բավական է նշել «հեղափոխությունից» անմիջապես հետո նրա այնպիսի անհամատեղելի հայտարարությունները, ինչպիսիք էին` «հակամարտության լուծումը պետք է բավարարի Հայաստանի, Արցախի և Ադրբեջանի ժողովուրդներին» և «Ղարաբաղը Հայաստան է և վերջ»։ 

Թվում էր, թե պատերազմում կրած ճակատագրական պարտությունը պետք է սթափեցներ նրան և իր թիմակիցներին։ Սակայն վերհիշելով ԼՂ հակամարտության վերաբերյալ «ՔՊ» կուսակցության 2021թ. ընտրարշավի ծրագրային դրույթը, ակնհայտ է, որ դա սոսկ շաղակրատանք էր․ «Մոտակա տարիներին մեր գլխավոր խնդիրը պետք է լինի աղետալի պատերազմի հետեւանքների վերացումը, ինչպես նաև Արցախի ժողովրդի անվտանգության ապահովումն ու Ղարաբաղյան հակամարտության խաղաղ և համապարփակ կարգավորումը՝ հիմնված Արցախի ժողովրդի ինքնորոշման՝ առանց սահմանափակումների իրականացման վրա, որը բխում է Արցախի ժողովրդի գոյութենական վտանգներին դիմակայելու անհրաժեշտությունից։ Այն փաստը, որ մարդու իրավունքների զանգվածային խախտումների և զանգվածային ոճրագործությունների հետեւանքով հայաթափվել են Արցախի բոլոր այն տարածքները, որտեղ հաստատվել է ադրբեջանական վերահսկողություն, մատնանշում է, որ Արցախի ժողովուրդը չի կարող գոյատևել Ադրբեջանի ենթակայության ներքո։ Ղարաբաղյան հակամարտության վերջնական կարգավորումը տեսնում ենք Արցախի ժողովրդի ինքնորոշման իրավունքի լիարժեք իրացման եւ Արցախի կարգավիճակի վերջնական հստակեցման տեսքով՝ առաջնորդվելով «Անջատում հանուն փրկության» սկզբունքով»։

Հաջողությամբ «վաճառելով» վերոնշյալ խոստումներն իր խայտաբղետ ընտրազանգվածին, այնուհետև կուլիսներում կայացնելով տրամագծորեն հակառակ որոշումներ՝ առաջատար քաղաքական ուժը ոչ միայն զրոյացրեց հայության տասնամյակների պայքարն Արցախի ժողովրդի ինքնորոշման համար, այլև պայմանավորեց իր պատմական բնակավայրում արցախահայության ապրելու հեռանկարը բացառապես երրորդ ուժի շահերով։ Եթե ղարաբաղյան հիմնախնդրի խաղաղ լուծմանն ուղղված ներկայիս վարչակազմի քաղաքականությունը մինչև 2020թ. աշուն աչքի էր ընկնում անհետևողականությամբ և ոչ պրոֆեսիոնալիզմով, ապա պատերազմից հետո դրանց գումարվեց նաև իրավական և տրամաբանական ակրոբատիկան։ Այնպես որ, կառավարության հռչակած մոտեցումների և խոստումների համադրումն ավելի քան 5-ամյա գործունեության արդյունքների հետ թույլ չի տալիս վարած արտաքին քաղաքականությունը որակել «թափանցիկ» և «պետական շահով պայմանավորված». այն բացառապես ուղղված է ռեժիմի շահերի սպասարկմանը։

Ինչպես վկայում է միջազգային պրակտիկան, Հայաստանը միակ երկիրը չէ, որտեղ իշխանություններն անխոհեմաբար շահարկում են «պետական շահ» հասկացությունը։ Դարեր շարունակ վերջինս, որպես քաղաքական հռետորաբանության մաս, առաջացրել է հույզեր և բերել վտանգավոր հետևանքների։ Պատահական չէ Կոնֆուցիուսն ավելի քան երկուսուկես հազարամյակ առաջ կարևոր հասկացությունների մեկնաբանումը համարել էր կառավարությունների առաջնային խնդիրներից մեկը պնդելով` «եթե հասկացությունները սխալ են և լեզուն չի համապատասխանում իրերի ճշմարտությանը, դա հանգեցնում է անարդարության, անարխիայի և պատերազմի»։
 Մինչ ազգային պետությունների ձևավորումն, այսպես կոչված, ազգային շահը պայմանավորվում էր թագավորների ցանկություններով, մտահղացումներով և անգամ քմահաճույքներով։ Ազգայնականության զարգացմամբ այնպիսի գաղափարներ, ինչպիսիք են «արքայի կամքը» կամ «տոհմի շահերը» աստիճանաբար փոխարինվեցին «ընդհանուր կամք», «ազգային նպատակ», «հանրային» կամ  «պետական» շահ հասկացություններով։ Սակայն 20-րդ դարի 2-րդ կեսից բազմակարծություն դավանող հասարակություններում դրանք կորցրին իրենց գրավչությունը, քանի որ հակասության մեջ մտան գերիշխող ազատական պարադիգմին: Ավելին՝ Արևմտյան Եվրոպայում պետական շահը համարվեց եվրոպական ինտեգրման խոչընդոտ,իսկ ԱՄՆ-ում այն արժեզրկվեց Վիետնամի պատերազմի ամոթալի ավարտով։ Պետական շահի պաշտպանության կարգախոսով ԽՍՀՄ անփառունակ ներխուժումն Աֆղանստան էլ ավելի խճճեց դրա էության և բաղադրիչների սահմանումը։ Սառը պատերազմի ավարտը, հակառակ բոլոր ակնկալիքներին, հանգեցրեց ԱՄՆ ռազմական միջամտությունների թվի աճին՝ թեև դրանցից պարտադրված էր միայն մեկը՝ աֆղանական պատերազմը։ Գրեթե չնպաստելով ԱՄՆ-ի անվտանգությանը, ՆԱՏՕ-ի ընդլայնումն այդ ժամանակահատվածում ավելացրեց երկրի պարտավորությունների բեռը և անիմաստ հակադրեց Վաշինգտոնը Մոսկվային։ Առանձին վերցրած՝ ցանկացած վերոնշված նախաձեռնություն թվում էր խելամիտ և արդարացված՝ առնվազն դրանց  հեղինակների ու ջատագովների աչքերում: Սակայն շատ փորձագետների կարծիքով՝ միասին դիտարկած՝ դրանք հեռու են եղել պետական շահից և պայմանավորված էին նախևառաջ որոշում կայացնողների անձնական շարժառիթներով ու խմբային շահերով։ Այս ամենը նոր առիթ տվեց միջազգայնագետներին քննադատորեն անդրադառնալու պետական շահի հնչեղ գաղափարին՝ որպես արտաքին քաղաքականության որոշումների կայացման հիմնապատճառ։

Ակնհայտ է, որ պետական շահի մասշտաբը մեծապես կախված է ազգի ռազմաքաղաքական ու տնտեսական ներուժից և երկրի աշխարհագրական դիրքից: Փոքր և տկար ազգերը, որոնք ընթանում են իրադարձությունների հետևից և փորձում (հաճախ` ուշացած և աղավաղված) արձագանքել արտաքին գրգռիչներին և հազվադեպ են առաջնորդվում հեռահար ցանկություններով, պետական շահը հանգեցնում են գոյատևման ապահովմանը, դարձնում, ինչպես մեզանում վերջերս են բնորոշում, գոյութենական կնճիռ։ Դրանով գործադիրի ղեկավարը և իրեն սպասարկող քաղաքական վերնախավը բովանդակազրկում են պետական շահը և այն նենգափոխում ընթացիկ «պրագմատիկ» թիրախներով: Ի տարբերություն վերոնշվածի՝ մեծ տերությունների ազգային և պետական շահերի շրջանակն իրենց բովանդակությամբ ու ծածկույթով շատ ավելի բազմազան է և կրում է ռազմավարական բնույթ։ 

Քննարկման առարկան բարդանում է նրանով, որ պետական շահը հաճախ օգտագործվում է որպես ազգային շահի հոմանիշ։ Մինչդեռ, ի տարբերություն ազգային շահի, պետական շահը ենթադրում է ավելի հստակ, առաջնահերթ և կարճաժամկետ խնդիրներ, որոնցով սովորաբար առաջնորդվում են կառավարություններն իրենց մանդատով սահմանված գործունեության ժամկետներում։ Դրանք հիմնականում առնչվում են ներքին քաղաքականության հետ, թեև կարող են ներառել նաև պետության միջազգային հարաբերությունները։ Մինչդեռ, եթե արտաքին քաղաքական խնդիրները շոշափում են երկրի ռազմավարական թիրախները, դրանք ձեռք են բերում ազգային շահի բնույթ և և դրանց լուծումն ենթադրում է հնարավորինս լայն ազգային համաձայնություն։ Այս պարագայում դժվար է ՀՀ ներկա կառավարության կողմից Արցախի հիմնախնդրի փաստացի «լուծումը» հիմնավորել ազգային կամ պետական շահով։

Դեռ 20-րդ դարասկզբին բազմաթիվ առաջատար փորձագետներ կասկածի տակ դրեցին այն կարծիքը, ըստ որի` ղեկավարները բարդ խնդիրներ լուծելիս անվերապահ ձգտում են դրանց առավել ռացիոնալ լուծմանը: 2-րդ համաշխարհային պատերազմից հետո հանրահայտ ամերիկացի քաղաքագետ Ռիչարդ Սնայդերն առաջիններից էր, ով արտաքին քաղաքական որոշումների կայացման մեխանիզմները հասկանալու նպատակով ձեռնամուխ եղավ առաջնորդների անձնական բնութագրերի ուսումնասիրությանը։ Արդյուքնում՝ նա հերքեց այն արմատացած կարծիքը, որ առաջնորդներն արտաքին քաղաքական որոշումները կայացնում են ռացիոնալության հիման վրա։ Ըստ ամերիկյան գիտնականի` նման մոտեցումը չի բացատրում առաջնորդների վարքագծի դրդապատճառները, ուստի նա առաջարկեց կառավարությունների որոշումները և գործողությունները դիտարկել նախևառաջ ղեկավարների պահվածքի համատեքստում: Զարգացնելով այս թեզը՝ Ջոնաթան Ռենսոնն եզրահանգեց, որ ցանկացած միջազգային ճգնաժամ կարգավորելու նպատակով անհրաժեշտ է վերլուծել և հասկանալ ներգրավված առաջնորդների քայլերի դրդապատճառները (մոտիվացիաները) և որոշումների կայացման մեխանիզմները։ 

Ներկայումս փորձագիտական հանրության շարքերում կա լայն համաձայնություն առ այն, որ առաջնորդների ճանաչողական (կոգնիտիվ) մեխանիզմի հասկանալը թույլ է տալիս ներթափանցել նրանց գիտակցության մեջ և վերլուծել որոշումների կայացման համակարգը։ Կոգնիտիվ մոդելներն օգնում են խորությամբ ընկալել ղեկավարի անձնական կողմնակալությունը և դրա դրդապատճառները, զգացմունքների բնույթը, բնավորությունը և առաջնորդության ոճը՝ այն ամենը, ինչ հնարավոր չէ բացահայտել արտաքին քաղաքականության «ավանդական» գործիքակազմի կիրառմամբ: Կոգնիտիվ մոդելները վկայում են, որ որոշում կայացնող անձի ռացիոնալությունը դրսևորվում է չափազանց հազվադեպ և դրա պատճառն է, մասնավորապես, ղեկավարների մտավոր ունակությանների սահմանափակ բնույթը, ինչը թույլ չի տալիս ուղեղին կատարել ռացիոնալ մոդելի իրականացման համար անհրաժեշտ բարդ և ծավալուն գործառույթներ:

Ռացիոնալ մտածողության և ճշգրիտ որոշումներ կայացնելու լուրջ խոչընդոտներ են նաև ղեկավար անձի կարծրացած համոզմունքները, նախապաշարմունքները, կրթության և փորձի պակասը, ցածր արժեքային սանդղակը, տրավմատիկ հիշողությունները և այլն: Կոգնիտիվ մոդելները վկայում են նաև, որ ձախողված որոշումների պատճառ են հանդիսանում տեղեկատվության պակասը, տվյալների հավաքագրման, վերլուծության և գնահատման թերությունները, ժամանակի սղությունը, իրականությունը համարժեքորեն ընկալելու անկարողությունը: Ղեկավարին սպասարկող խորհրդատվական-կազմակերպական կառույցների անկատարությունը կամ նրա կողմից դրանց առաջարկների անտեսումը ևս կտրուկ նվազեցնում են որոշումների ռացիոնալության աստիճանը: 

1980-ականների վերջին Ջորջ Վաշինգտոնի համալսարանի պրոֆեսոր Ամիտաի Էցիոնին քննադատորեն վերանայեց որոշումների ընդունման տրամաբանական-էմպիրիկ այնպիսի հատկանիշների դերը, ինչպիսիք են​ ​գիտելիքը և տեղեկատվությունը, և առաջին պլան մղեց առաջնորդների նորմատիվ-աֆեկտիվ գործոնները` դաստիարակություն, բարոյականություն, արժեհամակարգ, հույզեր, քաջություն, ազնվություն, համեստություն, առատաձեռնություն, լավատեսություն, բարություն և այլն: Իր «Բարոյական չափումը» աշխատության մեջ (1988թ.) նա հնացած համարեց այն ​​տեսակետը, համաձայն որի` մարդիկ անխտիր ձգտում են ապահովել խնդիրների առավել արդյունավետ լուծումներ, և պնդեց, որ որոշումներ կայացնելիս անձը նախևառաջ առաջնորդվում է իր հույզերով և արժեքային համակարգով։

Ավելի ուշ արտաքին քաղաքականության որոշումները վերլուծելու նպատակով «հանրային ընտրության» հայեցակարգի կողմնակիցներն առաջարկեցին ինստիտուցիոնալ զսպումների ներդրմամբ ապահովել այնպիսի «խաղի կանոններ» և կազմակերպական ձևեր, որոնք կսահմանափակեն առաջնորդների եսամոլական վարքագծի դրսևորումները: Սույն հայեցակարգի հեղինանկների կարծիքով, արդյունավետ «զսպաշապիկը» թույլ կտա վերահսկել բարձրագույն պաշտոնյաների պատեհապաշտական բնազդները և մեղմացնել անձնական բարդույթների վտանգավոր դրսևորումները։ Ավելին, հետազոտությունները և պրակտիկան վկայեցին, որ որոշում կայացնող ղեկավար անձի պատասխանատվության աստիճանը նախևառաջ պայմանավորված է նրանով, թե որքան է հավանական, որ նա կենթարկվի պատժի իր որոշման բացասական հետևանքների համար։ 

Այս տեսության արդյունքներն արդյունավետ կերպով կիրառվեցին առաջատար երկրների հատուկ ծառայությունների կողմից։ Այսպես, Ջերոլդ Փոստը` ԱՄՆ֊ի Կենտրոնական հետախուզական վարչության Առաջնորդության վերլուծության գրասենյակի հիմնադիրներից մեկը, խոստովանեց, որ իրենց գործունեության մեջ անձի խորքային բնութագիրն «առավել կարևոր է, եթե գործ ունենք այնպիսի առաջնորդի հետ, ով կարող է գործել առանց սահմանափակումների»:
Պատմությունը վկայում է, որ առաջնորդի անհատականությունն առավել որոշիչ է դառնում հեղափոխական իրավիճակներում. «ձեռնոց նետելով» գործող վարչակազմին և զանգվածային շարժման արդյունքում հայտնվելով իշխանական բուրգի գագաթին՝ նա սովորաբար ձգտում է վերանայել իշխող պարադիգմները՝ ելնելով, առաջին հերթին, հենց իր անձնական պատկերացումներից և դրդապատճառներից: Այս պայմաններում հասարակության քաղաքական, սոցիալական և ժողովրդագրական կառուցվածքը, արտաքին ուժերի ազդեցությունը, կուտակված խնդիրների բնույթն ու սրությունը, քաղաքականության մեջ զանգվածների ներգրավվածության աստիճանը, առավել ազդեցիկ խմբերի շահերը դառնում են որոշիչ առաջնորդի անձով պայմանավորված նկրտումների դրսևորման համար։ 

20-րդ դարի սկզբին Էռնեստ Սաթոուն դիվանագիտությունը բնութագրեց որպես բանականության և տակտի վրա հիմնված գործունեություն՝ ուղղված պետությունների միջև պաշտոնական հարաբերությունների պահպանմանը։ 
Հետևելով արտաքին քաղաքական վերջին իրադարձություններին՝ համոզվում ես, որ Հայաստանի ներկա կառավարիչներն ունեն ոչ միայն վերոնշված հատկությունների լուրջ բացեր։ Ասպարեզ են մտել մինչև պետական ​​բարձր պաշտոններին հայտնվելը կառուցողական գործունեության փորձ չունեցող, իմաստությունից, ճիշտ պահին կանգ առնելու, բազմաթիվ խնդիրներից առաջնայինն ու էությունն ըմբռնելու ունակություններից զուրկ մարդիկ։ Իրավիճակը վատթարանում է կոնտեքստուալ ինտելեկտի բացակայության պատճառով, ինչը թույլ չի տալիս նրանց կանխազգալ և գնահատել միջավայրի փոփոխության միտումները, օգտվել դրական արդյունքներից կամ խուսափել, առնվազն` նվազեցնել բացասական հետևանքներից բխող կորուստները: Իսկ զգացմունքային ինտելեկտի սուր պակասը նրանց դարձրել է իրենց հույզերի պատանդ: Արդյունքում՝  անհագ ունայնությունը այսօրվա կառավարիչների սեփական աչքերում ձեռք է բերել ավելի մեծ նշանակություն, քան Հայաստանի շահը։

Արմեն Մարտիրոսյան

ՀՀ Գերագույն Խորհրդի պատգամավոր (1990-1995)
ՀՀ Ազգային Ժողովի պատգամավոր (1995-1999)
ՀՀ արտագին գործերի փոխնախարար (1999-2003)
ՀՀ Արտակարգ և լիազոր դեսպան