Էթյեն Բորն. Ֆրոյդական բնապաշտությունը եւ մեղքի առեղծվածը

Էթյեն Բորն. Ֆրոյդական բնապաշտությունը եւ մեղքի առեղծվածը

Ֆրոյդական բնապաշտությունը, ընդունակ չլինելով նվազեցնելու սխալի պաթետիկան, ոչնչացնում է մեղքի իմաստը: Ֆրոյդը հավակնում է բարոյական գիտակցության ծագումը գտնել նախնադարյան հորդայի կողմից հոր սպանության մեջ. պարտադրանքի ուժը, գրաքննության խստությունը, վերջին հաշվով, իբր ծագում են այդ հարատեւող վատ հիշողությունից, որը մարդ տեսակի ամենահին հիշողությունն է եւ արմատախիլ չի եղել հանրույթի գիտակցությունից: Բայց այս ծիծաղելի բացատրությունը մի տարօրինակ տհաճ զգացողություն է ծնում: Բարու եւ չարի օրենքը՝ մարդկության խռովքն ու հենարանը, միաժամանակ իբր ծագում է մի խղճի խայթից, որը վաղուց ի վեր մոռացվել է, բայց շարունակում է իր ազդեցությունը գործել: Ինչպես Շեքսպիրի ու Էսքիլեսի դրամաներում սպանված հայրը շարունակում է անհանգստացնել ապրողներին ու կշարունակի անհանգստացնել մինչեւ աշխարհի վերջը:

Արդյոք հնարավո՞ր է հասկանալ խղճի խայթի անսահման զորությունը: Ֆրոյդը հավակնում է մարդու ներքին կյանքից դուրս մղել ամեն մի առեղծված ու դրանով ավելի է թանձրացնում մթությունն ու խավարը: Ֆրոյդական, ինչպեսեւ անտիկ Nemesis-ը ոչինչ չի մոռանում, այն համբերությամբ սպասում է հատուցման պահին. ﬕշտ պետք է վճարել, երբեﬓ՝ սեփական բանականությամբ: Աշխարհը, ուր ճակատագիրն է իշխում, ուր չարիքները հավասարակշռվում են չարիքներով, չի կարող լինել տափակ՝ առանց խորության: Բայց այն մարդուն դարձնում է որսը մի օրենքի, որն ավելի ուժեղ է, քան մարդը. վերջինս, որը դատապարտված է սխալի ու հատուցման, չգիտի բարոյական գիտակցություն ու փրկություն: Գիտական բացատրությունը միայն կարող է վեր հանել այդ անհեթեթության սարսափը: Համլետը նախընտրում է չլինել, քանզի ինքն իրեն չի հասկանում: Ցանկացած նշան դիտարկվում է որպես անհայտ պատճառի հետեւանք, ու կամքի պատասխանատվությունն անհետանում է անցյալի ու անգիտակցականի ամենազորության առջեւ: Ուրեﬓ, մարդու համար չկա ոչ ﬕ ﬔղք, ոչ ﬕ վախ:

Մեղքի գաղափարն անգամ ֆրոյդականության ﬔջ հասկանալի իմաստ չի կարող ունենալ, եւ, սակայն, այն թողնում է մեղքի աշխարհ լինելու տպավորություն: Եթե մարդկանց արարքներն անխուսափելի են՝ չկա մեղք, սակայն կա առաջ գնալուց հրաժարվելու, ներկան ինչպես որ կա ընդունելու մեղք. հուսահատությունն ամենամեծ մեղքերից չէր լինի, եթե ամենափոքր մեղքի մեջ անգամ չլիներ որոշակի հուսահատություն: Իրերի ներկա դրության հետ հաշտվելն ու նպատակի բացակայության հուսահատությունը չեն կարող մեղքի տպավորություն չթողնել: Մենք մեղքի նույն մթնոլորտի մեջ ենք գտնվում, երբ դադարում ենք այդ «մեղք» բառին իմաստ հաղորդել: Խղճի խայթը մեր մեջ սպանում է առաջ գնալու մեր մղումը՝ մեզ վերածելով կատարված գործողության հանդիսատեսի, միաժամանակ ոչնչացնելով մեր միտքն ու հոգին: Մակբեթն իր ձեռքերից երբեք չի մաքրի այդ բիծը: Մեղանչումն ազատագրության իմաստի մեջ է, քանզի այն վերստին բացում է ապագան եւ հանդիսատեսին դարձնում է գործող անձ: 

Մարդու ներքին աշխարհը կառավարվում է օրենքներով. այդ պահից ի վեր անձնավորությունն ընկրկում է: Անձի ինքնությունը փրկելու համար բավական չէ ցույց տալ, որ ներկան անցյալի տրամաբանության մեջ է: Անշուշտ, գիտակցության մեջ կա պատճառականություն, բայց դա լոկ մեխանիկական պատճառականություն չէ, որով բացատրվում է ներկան: Կա նաեւ ապագայի կանչ, ձգտում առ ավարտ: Ֆրոյդականության մարդը փակ մարդ է, քանզի չգիտի այնկողմնային հնարավորություն, ազատագրում իդեալի գաղափարի միջոցով, որն ավելի իրական է, քան իրականը, քանզի այն Աստծո գաղափարն է: Եթե մարդը բացատրվի ոչ թե անցյալի ճնշող բեռի միջոցով, այլ ապագայի կամ հավերժության կանչով, եթե հակասությունները, որոնք ինքը գտնում է իր մեջ, հարցեր են՝ ուղղված իր հանճարին, կամ փորձություններ՝ վասն հերոսականության, ապա նա անմիջապես ազատագրվում է ճակատագրից, եւ փրկությունը դառնում է հնարավոր: Ուրեմն, մարդու մասին ֆրոյդական տեսության մեջ անշարժություն կա, որը խորթ է անսահմանության գաղափարին, արարված էակի շարժունությանը: «Երազը,- կասեր Ֆրոյդը,- այն բանի նշանն է, ինչ ես եմ»: Իսկ այն, ինչ ես կկարողանայի լինե՞լ, ինչին ես կոչվա՞ծ եմ, մի՞թե ավելի կարեւոր չէ, քան այն, թե ինչ եմ ես: 

Որքան անհեթեթություններ ու արտառոց բաներ են անցնում մարդու երեւակայությամբ մեկ ժամվա ընթացքում. ինչքան տարօրինակ, ծիծաղելի ու արգահատելի զուգորդություններ: Մեծ ուշադրություն դարձնել դրանց, դիտել դրանք որպես անձը նշանակող բաներ, դրանց մեջ փնտրել ես-ի ճշմարտությունը՝ նշանակում է կանգնեցնել գիտակցության մղումը, նշանակում է ինքդ քեզ վրա փակել կյանքի շրջանը, ﬕ արատավոր շրջան, որի ﬔջ պարփակվածը զառանցում է: Պարանոյիկը նույնպես հավատում է իր ասածներին: Ուշադրություն ընձեռել ոչ թե ինքդ քեզ, այլ քո կոչմանը. սա է մտքի առողջության ու բարոյական լիարժեքության գրավականը: Իրականում ﬔնք ենք արարում բարոյական ճշմարտություն ﬔր կոչման հանդեպ հավատարմության շնորհիվ. այդ ճշմարտությունը լրիվ ավարտված չէ ﬔր ﬔջ:

Մարդը գտնվում է երկու աշխարհների սահմանագծին: Մարդն իր ամբողջականության ﬔջ անկատար էակ է, որն իր անցյալի հարցում անորոշության ﬔջ է եւ միտված է իր եզակի ու անձնական երջանկության կանչին: Անհնար է հոգեբանություն կառուցել, եթե երջանկությունը շփոթում են հաճույքների հանրագումարի հետ, եթե բնազդը վերածվում է մարդու հիմնական գործունեության: Դա նշանակում է մտքի մեջ դնել հակասություն եւ ուրիշ ոչինչ: Ֆրոյդական վերլուծությունը ես-ի ճշմարտությունը որոնելն է՝ ինքն իրեն բացարձակ ինքնահոսի մատնելով, որ նշանակում է կամային ճիգի ընդհատում եւ երեւակայության լրիվ ազատություն. այդժամ ներքին հաշիվները դուրս են գալիս ջրի երես, ու մենք հանկարծակիի ենք բերում ինքներս մեզ: Մեր մասին դատողությունն ընդհատելով՝ մենք ավելի շատ ենք մենք, քան երբ հսկում ու կառավարում ենք մեր հոգեբանական զուգորդումներն ու մտքերը:

Կամքն ու բանականությունը մտքի համար նույնն են, ինչ հագուստը՝ մարմնի համար: Ֆրոյդական ուսմունքի սխալը բանապաշտության ու պոզիտիվիզմի մեջ է: Նրա դրապաշտությունը մարդուն վերածում է «լռակյաց ու մշտապես սպառնալիքի ենթարկված էակի»: Լռակյաց, քանի որ անգիտակցականի խավարում նա թաքցնում է իր կյանքի ցավագին գաղտնիքը, եւ մշտական սպառնալիքի տակ, քանզի նրա մեջ բնազդների հավասարակշռությունը խախուտ վիճակում է՝ անընդհատ ենթարկված արտամղվածի հետ գալու կամայականությանը: Ֆրոյդականությունը չի տեսնում, որ կամքի կայունությունն այն նպատակի մեջ է, որն առաջադրված է իրեն՝ կամքին, եւ որին այն դեռեւս չի հասել: Իմ կատարելությունն ավելի իրական է, քան իմ անցյալը, ավելի իրական, քան այն, ինչ իրագործել եմ մինչ հիմա: 

Ռուսերենից հատվածաբար թարգմանեց Ամալյա ՍՈՂՈՄՈՆՅԱՆԸ

«Մշակութային Հրապարակ» ամսաթերթ