Երկինքը մեր կտեւի հար. մինչ հանդիպումը քո եւ իմ…

        Անցյալ դարի 20-ական թվականներին Բորիս Պաստեռնակն ու Մարինա Ցվետաեւան միայն հեռու-հեռվից գիտեին իրար: 1922 թվականին Ցվետաեւան մեկնում է Բեռլին՝ տեւական բաժանումից հետո միանալու վերջապես գտած ամուսնուն: Շատ չանցած՝ Մոսկվայում Պաստեռնակը կարդում է 1921-ին հրատարակված Ցվետաեւայի «Վերստեր» բանաստեղծությունների փոքրիկ ժողովածուն եւ հիացմունքով լի նամակ է գրում նրան: «Ցնցվեցի իմ առջեւ բացված անհատակ մաքրությունից եւ ուժից»,- տարիներ անց այդ մասին խոստովանելու է բանաստեղծը: Ցվետաեւան պատասխանում է… Այդպես մինչեւ 1935 թվականը երկու բանաստեղծների միջեւ ծավալվում է արտասովոր նամակագրություն: Ստորեւ ներկայացվում են միմյանց գրած առաջին երկու նամակները:

      Թանկագի՛ն Մարինա Իվանովնա *,
      Հիմա ես կերկերուն ձայնով սկսեցի եղբորս կարդալ Ձեր` «Գիտեմ` կմեռնեմ ես արշալույսին...» բանաստեղծությունը, եւ ինձ օտարի պես ընդհատեց վրա հասած հեծկլտոցի վերջապես պայթած ալիքը, եւ երբ փորձեցի կարդալ «Քեզ կպատմեմ մեծ խաբեության մասին» բանաստեղծությունը, ճիշտ նույնկերպ Դուք ինձ դեն շպրտեցիք, եւ երբ փորձեցի կարդալ «Վերստեր ե՛ւ վերստեր, ե՛ւ վերստեր, ե՛ւ չոր հաց» բանաստեղծությունը,  ճիշտ նույնը եղավ։
      Թանկագի՛ն, ոսկի՛, իմ անզուգակա՛ն բանաստեղծ, Դուք երեխա չեք, եւ հուսով եմ` հասկանում եք, թե մեր օրերում դա ինչ է նշանակում ոչ միայն այն բանաստեղծների ու բանաստեղծուհիների բազմության մեջ, որոնք հայտնի են միայն արհմիությանը, ոչ միայն իմաժինիստների, այլեւ նույնիսկ Մայակովսկու ու Ախմատովայի նման անբիծ ձիրք ունեցողների բազմության մեջ։
      Ներեցե՜ք, ներեցե՜ք, ներեցե՜ք։
      Ինչպե՞ս է եղել, որ Տատյանա Ֆեոդորովնայի  դագաղի հետեւից Ձեզ հետ հազիվ գնալով, չեմ իմացել, թե ում հետ եմ քայլում։
      Ինչպե՞ս է եղել, որ բազմիցս ունկնդրելով ու լսելով Ձեզ՝ ես վրիպեցի եւ չնկատեցի Ձեր վերստերը սուինբերնյան (եւ եթե անգամ Դուք նրան` իմ կուռքին, չգիտեք, նա կողմնակիորեն ազդել է Ձեզ վրա եւ ազատ է Ձեր մեջ, թանկագի՛ն Մարինա Իվանովնա, ինչպես ինչ-որ ժամանակ Բայրոնն էր ազատ Լերմոնտովի մեջ, ինչպես Ռուսաստանը` Ռիլկեի մեջ)։
      Ի՜նչ տարօրինակ ու փուչ է կյանքը։ Մեկ ամիս առաջ Ձեզ կարող էի գտնել հարյուր քայլի վրա, եւ արդեն կար «Վերստերը» *, եւ աշխարհում կար առանց շեմի մայթին հավասար այն գրքերի կրպակը, ուր նետե՜լ էր ինձ տաք, հալվող ասֆալտի ծույլ ալիքը։ Եվ ես չեմ ամաչում խոստովանել քաղքենիության ամենագարշելի արատների հանդեպ իմ այդ հակվածությունը. գրքերը գնո՜ւմ ես ոչ միայն գնելու համար: 
      Այսպիսով` ներեցե՜ք, ներեցե՜ք... 
      Բայց ես ինչպե՞ս ներեմ Ձեզ՝ հավասարապես երկու աններելի Ձեր բացթողումները: Առաջինը: Ինչո՞ւ Պլյուշիխայով ինձ հետ քայլելիս Դուք բառ առ բառ չասացիք հետեւյալը. «Բո՛րիս Լեոնիդովիչ, ես կարծում եմ՝ Դուք բանաստեղծ եք, եւ, հետեւաբար, Դուք գրեթե չեք հիանում ժամանակակիցներով: Գուցե Ձեր հիշողության մեջ կա միայն մեկ դեպք (վաղ Մայակովսկին), մյուսներն էլ, անգամ թե՛ Բլոկը, թե՛ Ախմատովան, թե՛ զարմանալի անբիծ Ասեեւը միայն տեսակ են հոգեկան բավարարվածության, բավարարության, գրեթե (բարոյական գնահատականներ) խոստովանանք հոգեկան ազնվության եւ միայն: Ես, ինձ թվում է, նույնպես բանաստեղծ եմ, Բո՛րիս Լեոնիդովիչ, եւ ըստ այդմ գիտեմ՝ ինչ ծանր է այն, որ այդպես կտրուկ բաժան-բաժան են լինում այդ երկու տեսակները: Ահա, եթե Դուք ուզում եք այդպիսի հիացմունք զգալ, ընթերցողի բուռն հիացմունքը՝ մի ակնթարթ, կամ երկրպագուի մի ողջ դար, նկատի՛ ունեցեք, Բո՛րիս Լեոնիդովիչ, եւ դա նույնպես փոխանցեք  մեր ընկերներին՝ Ասեեւին, Ախմատովային եւ Բլոկի ստվերին, որ օրերս այդպիսի հրճվանքի առիթ եղավ, եւ, իմիջիայլոց, ինձ մի՛ ասեք նման միամիտ բաներ, ու չգիտես թե ինչ՝ Մայակովսկուց այդ գրքույկն ընդունելու առումով, ինչ վերաբերում է աննրբանկատությանը, Դուք հետո դրա համար կափսոսաք: Եթե ուզում եք հոգեկան աղի լոգանք ընդունել, կարդացեք «Վերստերը»: Դրանք պոեզիայի վերստերն են: Ասում են՝ ես եմ գրել»:
          Ձեր մյուս բացթողումն այն է, որ Դուք ինձ անարժան եք համարել Ձեր գրքույկին, եւ առաջ շատ լավ իմանալով, թե նման ուղարկածն ինչի կհանգեցներ, Ձեր գրքույկն ինձ չեք ուղարկել: Ինչ տարօրինակ ու հիմար է ձեւված կյանքը: Ինչ տարօրինակ ե՛ւ հիմար, ե՛ւ լավ:
          Հիմա այդ անհեթեթության շնորհիվ ես երջանիկ եմ եւ առիթ ունեմ ցանկանալու մինչեւ վերջ արտահայտվել, եւ քանի որ այդ ցանկությունը բավարար չէ, ապա ես գործի կդնեմ դա բավարարելու բոլոր միջոցները. նամակից հետո, եթե թույլ տաք, կհաջորդի ուրիշը. այդ անեղծ, կատարյալ, բոլոր կշռադատումները բացառող եւ սքանչանալու արտահայտման հնարավորության մասին կասեմ եւ կգրեմ այն ուրախությամբ, ինչը պարտավորեցնում է մեզ ճշմարտության չափանիշից ազատագրումը այդպիսի գործողությամբ: Սրանք Դուք չպետք է կարդաք: Սրանք կինն է կարդում: Չէ՞ որ գրում, լողում եւ բորբոքում է առաջնակարգ եւ հազվագյուտ բանաստեղծը, որին՝ կանացիության մեջ այդ վսեմին, կնախանձեր եւ Մարսելինա  Դեբորդ-Վալմորը: Երջանի՜կ: Եվ ինչքա՜ն երջանիկ եմ Ձեզ համար:
          Ես ինքս էլ եմ պատրաստվում մեկնել արտասահման: Անպայման ուզում եմ Ձեզ տեսնել այլ կերպ, քան միշտ եմ ցանկացել, իսկ ցանկացել եմ հար, ինչպես ցանկացել եմ տեսնել Ախմատովային կամ (այո՛, Դուք արդեն հասկանում եք՝ երկու տեսակ) կցանկանայի. միայն կարող եմ ինձ բավականություն պատճառել՝ հուսալով թեկուզ հեռավոր ձեւով Ձեզ հատուցել այն, ինչ Դուք այսօր նվիրեցիք ինձ: Եթե Դուք համաձայնեք պատասխանել  իմ այս նամակին՝ հասցեով՝ Berlin W Fasanenstrasse 41, Pension Fasaneneck, Herrn Pr.L. Pasternak, Դուք ինձ կպարգեւեք մեծ եւ մի քիչ այլ վաստակած ուրախություն: Եվ չմոռանաք նամակում հայտնել՝ արդյոք ներե՞լ եք ինձ, թե՞ ոչ. իմ այս խնդրանքը բավական լուրջ է եւ ծանրակշիռ: Օ՜, հիմա եմ ես հասկանո՜ւմ Իլյա Գրիգորեւիչին: Հաճույքով խոնարհությամբ փոխանակում եմ իմ տեղը նրա հետ: Գուցե Ձեր անունով ուղարկեմ վերջերս լույս տեսած «Քույր իմ, կյանքը»՝ հավանաբար առանց մակագրության, եւ Դուք կլինեք միակ ժամանակակիցը, որի գործն ավելի ոգեշունչ է, ավելի կենդանի, ավելի անսպասելի, քան հենց ինքը, այդ իսկ պատճառով անհատականություններին ուղղված տիտուլային էջը մնում է ճերմակ. մյուս դեպքերում լցվում է խզբզոցներով:
           Իսկ հիմա ինչպե՞ս հրաժեշտ տամ Ձեզ: Համբուրում եմ Ձեր ձեռքը:
           Ձեզանով ցնցված՝
                                                Բորիս Պաստեռնակ
                                           14 հունիսի 1922թ., Մոսկվա
                                                 

***
        Թանկագի՛ն Բորիս Լեոնիդովիչ
        Գրում եմ Ձեզ ճիշտ օրը ցերեկով` հաղթահարելով գիշերաժամի եւ առաջին թափի գայթակղությունը։
        Ես թողեցի, որ Ձեր նամակի տպավորությունը սառչի իմ մեջ, մի երկու օրով թաղվի խճաքարերի տակ, որ տեսնեմ` ինչ է մնում։
        Ահա այն, ինչ մնացել է։
        Առաջինը, ինչ  զգացի՝ արագ հայացք նետելով, վեճ։ Ինչ-որ մեկը վիճում է, ինչ-որ մեկը պատասխան է պահանջում. ինչ-որ մեկին չեմ վճարել։ Սիրտս սեղմվեց անհուսությունից, ոչ մեկին հարկավոր չլինելուց (այդ ժամանակ ես ոչ մի  բառ դեռ չէի կարդացել)։
        Կարդում եմ (բայցեւայնպես չհասկանալով` ով է),  եւ առաջինը, որ հասնում է ինձ անծանոթ ձեռքի թափից. դեն շպրտված (Եվ ներսումս իմ անտանելին է. «Դե, իհարկե, ինչ-որ մեկը դժգո՜հ է, վրդովվա՜ծ։ Օ՜, Տե՛ր իմ: Ի՜նչ մեղավոր եմ, որ նա կարդացե՜լ է իմ բանաստեղծությունները)։ Միայն երկրորդ էջի վերջում Տատյանա Ֆեոդորովնա Սկրյաբինայի անունն ասես շանթահարեց.  Պաստեռնա՜կը։
        Դե, հիմա լսե՛ք։
        Մի անգամ (1918 թ. գարնանը) Ցետլինների տանն ընթրիքին մենք նստել էինք կողք-կողքի։ Դուք ասացիք. «Ուզում եմ գրել մեծ վեպ, որտեղ կլինեն սեր, հերոսուհի, ինչպես Բալզակը»։ Եվ ես մտածեցի. «Ի՜նչ լավ է։ Ի՜նչ ճիշտ է։ Ինչքա՜ն զերծ է եսասիրությունից։ Պոետ է»։
        Հետո հրավիրեցի Ձեզ. «Ուրախ կլինեմ, եթե…»։ Դուք չեկաք, որովհետեւ կյանքում մարդ ոչ մի նոր բան չի ուզում։
        …1919 թվականի ձմռանը հանդիպում Մոխովոյում։ Դուք վաճառելու էիք տանում Սոլովյովի գրքերը, «որովհետեւ տանը հացի փշուր անգամ չկա»։ «Իսկ Դուք օրական ինչքա՞ն եք ծախսում հացի համար»։ «Հինգ ֆունտ»։ «Իսկ ես` երեք»։ «Գրո՞ւմ եք»։ «Այո՛ (կամ`ո՛չ, կարեւոր չէ)»։
        - Մնա՛ք բարով։
        - Գնա՛ք բարով։
        (Գրքեր։ Հաց։ Մարդ)։
        …1920 թվականի ձմռանը` Էրենբուրգի մեկնելուց առաջ, գրողների միությունում կարդում եմ «Աղջիկ թագուհին» *` իմ ողջ վեհերոտությամբ. առաջինը` պատռված վալենկաներիս, երկրորդը` ռուսերեն խոսքիս, երրորդը` ակնհայտ մեծ գործիս պատճառով։ Տարակուսանքով լի հարց բոլորին. «Պարոնա՛յք, ֆաբուլան պա՞րզ է», ու խմբովի խրախուսական տոն. «Բոլորովին էլ` ոչ։ Առանձին տողեր են հասկանալի» ։
        Հետո (արդեն հեռանում եմ) Ձեր կանչն է` «Մարինա Իվանովնա՜»։ «Ա՜հ, Դուք այստե՞ղ եք։ Ինչքա՜ն ուրախ եմ»։ «Ֆաբուլան պարզ է, բանն այն է, որ Դուք դա պատկերում եք  բաժան-բաժան, առանձին պայթյուններով, ընդհատումներով»։
        Եվ իմ լռությունը. Տեսանո՛ղ է։  Պոե՛տ։
        …1921 թվականի աշուն։ Իմ հետնախորշը Բորիսոգլեբսկի նրբանցքում։ Դռների մեջ՝ Դուք: Նամակ Իլյա Գրիգորեւիչից։ Հաղթահարելով առաջին անզուսպ տենչս, խլացնելով ուրախությունս բառերի աղմուկի մեջ (նամակն այդպես էլ մնում է չբացված)` իմ հարցուփորձն է. «Ինչպե՞ս եք ապրում։ Արդյոք գրո՞ւմ եք։ Ի՞նչ կա-չկա Մոսկվայում», եւ Ձերը` այնքա՜ն խուլ. «Գետը… Լաստը… Արդյոք ափե՞րն են դեպի ինձ գալիս, թե՞ ես եմ  մոտենում ափին… Իսկ գուցեեւ ափեր չկան… Իսկ գուցեեւ…»։
        Եվ ես մտովի. Մեծի թոթով խոսք։  Անպարզություն։
        …1922 թվականի ապրիլի 11 (հին տոմարով)։ Տատյանա Սկրյաբինայի թաղումը։ Երկու տարի շարունակ բարեկամություն էինք անում. այս կյանքում նրա միակ կին ընկերուհին էի։ Խիստ բարեկամություն էր` ամբողջովին գործի եւ զրույցի մեջ, տղամարդկային, առանց երկրային քնքշության նշանների:
Եվ ահա հողին հանձնելու եմ ուղեկցում նրա մեծ աչքերը:
       Գնում եմ Կոգանի հետ, հետո էլի ինչ-որ մեկի, ու հանկարծ թևիս մի ձեռք, ինչպես թաթը: Դուք:
       «Ես կարդացի սովի մասին  Ձեր բանաստեղծությունը» *։ «Մի՛ խոսեք։ Դա խայտառակություն է։ Ես բոլորովին այլ բան էի ուզում։ Բայց գիտեք` այդպես լինում է․ գլխումդ՝ բազմություններ, բայց նայում ես` թուղթը սպիտակ է։ Ինքնիրեն եկավ։ Չկպավ սեղանին։ Իսկ դա գրեցի վերջին րոպեին. հետապնդում են, զանգում. համարը չի տպվի…»։
       Հետո պատմեցիք Ախմատովայի մասին։ Ես հարցրի, թե որն է նրա երկրային  հիմնական նշանը։ Իսկ Դուք, երկար նայելով` «Անբասիր հոգատարություն։ Նա ինձ քրոջս է հիշեցնում»։ Հետո Դուք ինձ գովեցիք («թեեւ դա երեսին ասել պետք չէ»), որ  այդ տարիներին ես, այնուամենայնիվ, գրում էի, ա՜խ, կարեւորը մոռացե՜լ եմ. «Գիտե՞ք ում է ամենից շատ դուր եկել Ձեր գիրքը. Մայակովսկուն»։
       Դա մեծ ուրախություն էր. շնորհ ողջ օտարման, հաղթված տարածության (ժամանակների՞) դիմաց։
       Ես, իսկապես, ներքուստ փայլեցի։
       …Եվ դագաղը՝ սպիտակ, առանց պսակների։ Եվ (արդեն մոտերքում) Կուսանաց վանքի հանգստացնող կամարը. ողորմածություն։
       Եվ Դուք… «Ես նրանց հետ չեմ, դա սխալ է, գիտեք. տալիս եք բանաստեղծություններն ինչ-որ ժողովածուների…»:
       Հիմա ամենակարեւորը. կանգնած ենք շիրմի առաջ։ Ձեր ձեռքն արդեն ձեռքիս չէ։ Թիկունքով զգում եմ (ինչպես միշտ` բաժանվելուց հետո առաջին իսկ վայրկյանին), որ Դուք կողքիս եք` ինձնից մի քայլ հետ։
       Մտածում եմ Տատյանա Ֆեոդորովնայի մասին։ Նրա վերջին երկրային պահը։ Եվ ակնթարթորեն. բաժանված լինելու զգացում. չեմ մտածում մինչեւ վերջ, որովհետեւ զբաղված եմ Տատյանա Ֆեոդորովնային վերջին հրաժեշտը տալով։
       Եվ երբ նայեցի, Դուք արդեն չկայիք. անհետացում։
       Դա վերջին անգամն էր, որ տեսա Ձեզ։ Ուղիղ մեկ ամիս հետո` ճիշտ  նշանակված  օրը, մեկնեցի։ Ուզում էի այցելել Էրենբուրգին, որպեսզի Ձեր մասին իմ  կենդանի զրույցներով ուրախացնեմ նրան, բայց զգացումներս… օտար տուն… եթե տանը չլինի եւ այլն։
       Նույնիսկ հետո էլ Էրենբուրգից ամաչում էի ընկերության մեջ իմ այդպիսի թույլ ջանքերի համար։ 
       …Ահա, թանկագի՛ն Բորիս Լեոնիդովիչ, «իմ եւ Ձեր պատմությունը»` նույնպես ընդհատումներով։
       Ձեր բանաստեղծությունները քիչ գիտեմ. միայն մի անգամ Ձեզ լսել եմ էստրադայից. այն ժամանակ Դուք ամեն ինչ մոռանում էիք, Ձեր գիրքը չեմ տեսել։
       Այն, ինչ ասում էր ինձ Էրենբուրգը, իսկույն հարվածում էր, հափշտակում` զրնգոցով, ճռվողյունով, միանգամից ամեն ինչով, ինչպես Կյանքը։
       Վազք շրջանագծով, բայց շրջանագիծն աշխարհն է (տիեզե՜րքը), եւ Դուք հենց սկզբում եք եւ երբեք չեք ավարտի, որովհետեւ մահկանացու եք։
       Ամեն ինչ միայն նշված է սուր ծայրերո՜վ եւ թույլ չտալով ուշքի գալ` առաջ է ընթանում։ Ենթատեքստերի պոեզիա  է. համաձա՞յն եք։
       Դա ասում եմ` ելնելով այն հինգ-վեց բանաստեղծություններից, որոնք գիտեմ։

***
      Շուտով լույս կտեսնի իմ «Արհեստը» գիրքը` վերջին մեկուկես տարվա բանաստեղծությունները *։ Ուրախությամբ կուղարկեմ Ձեզ։ Իսկ հիմա ուղարկում եմ երկու գողտրիկ գրքույկ` «Բանաստեղծություններ Բլոկին», «Բաժանում *», որոնք  լույս են տեսել այստեղ, առանց ինձ` պարզապես ճանապարհածախսը հոգալու համար։
      Ես Բեռլինում երկար կմնամ, ուզում էի Պրահա գնալ, բայց կյանքն այնտեղ շատ դժվար է *։
      Այստեղ, բացի Էրենբուրգ ընտանիքից, Բելիից եւ «Հելիկոն *»-ի իմ հրատարակչից, ոչ ոքի հետ ընկերություն չեմ անում։
      Գրե′ք` ի՞նչ վիճակում են Ձեր` մեկնումի հետ կապված գործերը (արտաքին իսկ աշխարհում. արտոնագրեր (անկետա, միլիարդներ), իսկապե՞ս գալիս եք *։ Այստեղ շատ լավ տեղ է ապրելու համար. ոչ թե քաղաք է (այս կամ ուրիշ), այլ անանունը՝ անհունությո՜ւնը։ Կարելի է բոլորովին առանց մարդկանց։ Ասես մի քիչ այն աշխարհում։
      Սեղմում եմ Ձեր ձեռքը։ Սպասում եմ Ձեր գրքին եւ Ձեզ *։
 

                                                        Մարինա Ցվետաեւա
                                            Բեռլին, 29 (նորով) հունիսի 1922 թ.

................................................................

*Տատյանա Ֆեոդորովնա Սկրյաբինա (Շլյոցեր), ռուս կոմպոզիտոր Ա. Ն. Սկրյաբինի կինը։
*Այդ գրքից մի օրինակ Ցվետաեւան ուղարկում է Պաստեռնակին՝ մակագրությամբ․ «Իմ հեռակա բարեկամին` երկնային եղբորս` Բորիս Պաստեռնակին»։
*«Բաժանում» գրքի վրա Ցվետաեւան գրել է. «Ընդառաջ Բորիս Պաստեռնակին»։
*Ցվետաեւան Բեռլինից Պրահա է մեկնում 1922 թ. հուլիսի 31-ին։
*Աբրահամ Վիշնյակ (1893-1944), մոսկովյան «Հելիկոն» հրատարակչության հիմնադիրը։ 1917 թ. հեղափոխությունից հետո նա տեղափոխվում է Բեռլին եւ այնտեղ շարունակում հրատարակել ռուս գրողների գրքերը։
*1922 թվականի օգոստոսի կեսերին Պաստեռնակը պատրաստվում էր կնոջ հետ մեկնել Բեռլին։
*Պաստեռնակի բանաստեղծությունների «Քույր իմ` կյանք» գիրքն ընծայագրով․ «Մարինա Ցվետաեւային։ Բ. Պաստեռնակ, 14․06.22, Մոսկվա», Ցվետաեւան ստացավ քիչ ավելի ուշ։
 

Թարգմանությունը՝ Կարինե ՄԵՍՐՈՊՅԱՆԻ

«Մշակութային Հրապարակ» ամսաթերթ