Մեր գրականությունը միշտ չէ, որ կարող է քաղաքացի դաստիարակել

«Հրապարակ» օրաթերթի «Հոգեւոր Հայաստան» մենախոսությունների շարքի այս համարի հերոսը բանաստեղծ, գրականագետ Հենրիկ Էդոյանն է, ով տալիս է հոգեւոր Հայաստանի իր սահմանումը եւ այն, թե ինչ կփոխեր ներկայիս Հայաստանի հոգեւոր-մշակութային կյանքում։

Քրիստոնեական արժեքներ

Յուրաքանչյուր ժողովուրդ ունի իր ներքին կյանքը, նաեւ՝ կյանքի մասին իր պատկերացումների համակարգը։ Մեր ժողովուրդը քրիստոնեական արժեքներ կրող ժողովուրդ է, մեր մշակույթն էլ՝ քրիստոնեական մշակույթ։ Մեր ժողովուրդն իր ողջ կյանքում պայքարել է մշակույթ ստեղծելու համար, ամենալուրջ գործն էլ որ ստեղծել է, մշակույթն է՝ մեզ բնորոշ գիծ։ Ռուս մեծ մտավորական Պավել Ֆլորենսկին, ով կիսով չափ հայ էր, ասում էր՝ աշխարհում ոչ մի ժողովուրդ այնքան մեծ ջանք չի գործադրել մշակույթի համար, որքան հայ ժողովուրդը, բայց, ցավոք, այդ մեծ ջանքերը մեծ արդյունքներ չեն տալիս։ Ճշմարտություն կա նրա խոսքի մեջ, որովհետեւ հնարավորություն չի եղել լրիվ իրագործելու այդ պոտենցիալը։ Եթե մի երկիր միջավայր չունի ստեղծելու, ենթարկվում եւ ապրում է ուրիշի օրենքներով, նա չի կարող լրիվ տրվել դրան։ Բայց հիմա ժամանակները փոխվել են՝ անկախ պետություն ունենք, մեր գլխի տերն ենք, ուզում ենք այն, ինչ ուզում ենք, չենք ուզում այն, ինչ չենք ուզում, չնայած միշտ չէ, որ հաջողվում է։ Հիմա մենք կարող ենք լուրջ զբաղվել մեր մշակութային, հոգեւոր կյանքով, ստեղծել այն հոգեւոր Հայաստանը, որ Վահան Տերյանն էր ասում։ Մենք այդ հնարավորությունն ունենք, ինչպես նաեւ տաղանդ, աշխատասիրություն, երեւակայություն, բայց խանգարող հանգամանքները չափից դուրս շատ են, ինչ-որ բան մեզ հիմա խանգարում է։ 

Մշակույթը տնտեսության հիմքն է

Ընդհանրապես, մարդկային հասարակությունը, պետությունը 3 հիմնական սյուների վրա է կանգնած՝ մշակույթ, տնտեսություն եւ իրավական համակարգ։ Դրանք միմյանցից անկախ են, բայց ներքուստ նույն համակարգի 3 տարբեր անդամներն են։ Մենք չենք կարող ասել` հիմա զբաղվենք մեր տնտեսության հարցերով, իսկ մշակույթը թող մնա․ այդպես չի լինի։ Դրանք միաժամանակ պետք է արվեն։ Մեր թուլությունը դրա մեջ է։ Տնտեսության նպատակը ո՞րն է, ի վերջո, ինչո՞ւ են մարդիկ ուզում տնտեսություն ստեղծել՝ որպեսզի լավ ապրեն։ Տնտեսության նպատակը ոչ միայն մարդու ֆիզիկական, այլ նաեւ հոգեւոր, մշակութային գոյությունը պահպանելն է։ Մենք ուզում ենք լավ ապրել, այսինքն՝ մշակութային կյանքով ապրել՝ գեղեցիկ, հոգեպես հարուստ կյանքով։ Ուրեմն տնտեսության նպատակը մշակույթն է, այսինքն՝ մշակույթն ավելի բարձր է, քան տնտեսությունը, բայց մշակույթն էլ տնտեսության հիմքն է։ Միայն այն տնտեսությունը կարող է զարգանալ, որը մշակույթի վրա է հիմնված։ Մշակույթը մարդուն ազատություն է տալիս։ Մշակութային մարդը ներքուստ ազատ մարդն է, իսկ ներքուստ ազատ մարդը լավ տնտեսությամբ է զբաղվում, նրա աշխատանքն ավելի լավ արդյունք է տալիս։ Ստրուկի աշխատանքը բավարար արդյունք չի տալիս, դրա համար որքան մշակութային կյանքը հարուստ է, որքան ժողովուրդը մշակված է, այնքան տնտեսությունն ավելի բարձր է։ Օրինակ՝ Անգլիան փոքր երկիր է, մեր հարեւան Թուրքիայի 1/3-ի չափով, բայց լավ են ապրում, որովհետեւ ամբողջը մշակույթի վրա է հենված, դրա համար բոլորին բավարարում է այն, ինչ կա։ Իսկ մեզ մոտ չի բավարարում, չնայած որ կա փող։ Դա նրանից է, որ մշակութային կյանքը բավարար չէ, մարդու հոգեւոր կյանքը խախտված է։ Դրա համար կարեւորը եւ ամեն ինչի հիմքը մարդն է՝ ինչ համակարգ եւ հասարակարգ ուզում ես մտածի։ Հիմա մեր ներկայիս Հայաստանի համար ամենակարեւորն այդ ներքին կապն է մշակույթի, տնտեսության եւ պետության միջեւ։
 
Պետությունը պետք է միջավայր ստեղծի

Պետությունը, իհարկե, մշակույթ չի ստեղծում, բայց նա պետք է միջավայր ստեղծի մշակույթի համար։ Ես պետք է հնարավորություն ունենամ աշխատելու։ Օրինակ՝ ամերիկյան համալսարաններում հատուկ պաշտոն կա, կոչվում է «poet in residence»․ մի պոետի հրավիրում են համալսարան, բարձր աշխատավարձ են տալիս, եւ այդ պոետը հանդիպումներ է կազմակերպում ուսանողների, դասախոսների հետ, պոեզիայի երեկոներ է անցկացնում, միջավայր է ստեղծում։ Հիմա ինչո՞ւ այդ նույն բանը չի կարելի այստեղ անել։ Համալսարանում 3 հազար աշխատող կա, որից 2 հազարը չգիտես ինչ է անում, եթե այդ 3 հազարի կողքին ընդունեն մի պոետ, մի կոմպոզիտոր, որը կզբաղվի համալսարանի ուսանողության մշակութային կյանքով, ի՜նչ լավ կլինի։ Բայց չի արվում, որովհետեւ մտածում են գումար խնայեն, ինչը շատ փոքր գումար է։ 

Պոեզիան չի կարող պետական լինել

Այն օրենքներն են լավ, որ չեն հակասում մարդու ներքին օրենքներին։ Մեծ հաշվով, ես գոհ եմ վերջին տարում Հայաստանում կատարվածից, սխալ բաներ էլ են լինում, բայց նպատակն ազնիվ է, պետք է մեր հասարակությանն ազատել ժողովրդի հոգեբանության մեջ մտած այդ գողական հոգեբանությունից, ընդ որում՝ վերեւից ներքեւ, ներքեւից վերեւ․ բոլորն այդ ախտով բռնված են։ Հեղափոխություն պետք է նաեւ մշակույթի մեջ, հոգեւոր մակարդակում։ Գրականությունը, արվեստը ցանկացած իշխանության նկատմամբ ընդդիմադիր է, պոեզիայի բնույթն է այդպիսին։ Պետական պոեզիան նոնսենս է, զառանցանք, նման բան չկա։ Դեռ մ․թ․ա․ 6-րդ դարում հանճարեղ հույներից մեկը՝ Սոլոն, ասում է՝ պոեզիան բացահայտում է այն, ինչ թաքցնում է օրենսդրությունը, իսկ օրենսդրությունը թաքցնում է, թե ինչ ողբերգություններ են տեղի ունենում աշխարհում, կյանքում, որովհետեւ ամեն օրենք հասարակության մի խավին բարձրացնում է, մյուսին՝ կործանում, իսկ պոեզիան ո՞ւմ կողմը պետք է լինի՝ նրանց, ում բարձրացնո՞ւմ է, թե՞ կործանում այդ օրենքը։

Օդի մեջ գրված է․ արա՝ ինչ ուզում ես 

Մեր ժողովուրդը պետք է քաղաքացի դառնա, այդ գավառականությունից ազատվի ու լայն աշխարհ դուրս գա։ Ցավոք, մեր գրականությունը միշտ չէ, որ կարող է քաղաքացի դաստիարակել, որովհետեւ մեր ժողովուրդը հիմնականում գյուղական միջավայրում է ապրել։ Ես գյուղի դեմ ոչինչ չունեմ, մեզ պահողը գյուղացին է՝ իր աշխատանքով, բայց գավառականությունն այլ բան է։ Գավառական կարող է ե՛ւ գյուղացին լինել, ե՛ւ քաղաքացին։ Իսկ լինել քաղաքացի՝ նշանակում է լինել կրթված, լայնախոհ, մտածող, վերլուծող, ազատ լինել։ Սակայն ազատության մասին մեր ժողովրդի, հատկապես երիտասարդության մոտ մի սխալ պատկերացում կա՝ ինչ ուզում ես, արա։ Օրինակ՝ Ֆրանսուա Ռաբլեի «Գարգանտյուա եւ Պանտագրյուել» վեպում մի միաբանություն կա, որի ճակատին գրված էր․ արա՝ ինչ ուզում ես։ Հիմա մեր երկրում էլ՝ օդի մեջ գրված է․ արա՝ ինչ ուզում ես, եւ մարդիկ անում են՝ ինչ ուզում են։ Բայց Ռաբլեն 16-րդ դարն էր, եւ «արա, ինչ ուզում ես» ֆրազն ուղղված էր ֆեոդալական Եվրոպայի դեմ։ Հիմա 21-րդ դարն է, եւ դարձյալ անում են այն, ինչ ուզում են, բայց դա չի նշանակում ազատություն, որովհետեւ այսօրվա մարդը չգիտի, թե ինչից է ազատ։ Մինչդեռ ազատ լինելը փիլիսոփայական խորը շերտեր ունի, ազատ եղիր նախ ինքդ քեզնից, քո բնազդներից։ Գռեհկություններ գրելով՝ ազատ չես լինի։ Ազատությունը մարդուն կիսով չափ է տրված։ Մարդը հոգի է մարմնի մեջ, ուրեմն կիսով չափ է կարող ազատ լինել։ Կուզեի, որ մեր գրականությունը, արվեստը նպաստեին մարդու ազատ լինելուն՝ մեղքից, սխալից, բնազդներից, չարիքից։ Յուրաքանչյուր ժողովուրդ գոյություն ունի այնքանով, որքանով գոյություն ունի իբրեւ հոգեւոր ժողովուրդ, ոչ հոգեւոր ժողովուրդները կործանվում-գնում են։ Մեր նպատակը պետք է լինի հնարավորին չափով ստեղծել միջավայր արվեստի, գրականության, հոգեւոր աշխարհի համար, մարդն իմանա, որ ինքը մարդ է, հոգի ունի, այսինքն՝ հոգի է։