Հերմինե Ավագյան. Հավերժության օրենքը

Հերմինե Ավագյան. Հավերժության օրենքը

Հիշողությունը հաճախ երգում է, երգում է կամաց, համարյա շշուկով, այնպես, որ միայն դու կարող ես լսել։ Լարում ես լսողությունդ, որ ոչ մի հնչյուն բաց չթողնես, որովհետեւ դա միակ բանն է, որ մնացել է անցյալից, որը կյանքի փոթորիկները չեն կարող քշել-տանել ու կորցնել։ Պետք է հիշել այդ երգը, կրկնել ամեն օր, որովհետեւ այն հիշեցնում է, որ հեռու-հեռու մի տեղ քո սկիզբն է, ակունքդ, որտեղից սկիզբ ես առել ու գետի պես հոսել առաջ։ Դու վերադարձ չունես, բայց ունես հնարավորություն՝ մաքուր պահել գետդ, որովհետեւ կյանքը մի վատ սովորություն ունի՝ միշտ քարեր ու ցեխ է նետում մաքուր ջրերի մեջ…

… Քայլում եմ։ Քամի՞ն է շոյում ականջս, թե՞ երգը․ չգիտեմ…

Գյուղի ցեխերի հետ մե՛րթ զրուցում եմ, մե՛րթ վիճում… Քայլերս ծանր են, դպրոցը հեռու է: Մտքիս մեջ երկրաչափության գրավոր ստուգարքն է, փորձում եմ հիշել բոլոր թեորեմները, որ նորմալ հանձնեմ գրավորս: Ցեխերը լսում են ինձ ու ծիծաղում.
- Ինչ է, մտածում ես՝ բոլոր գրավորներդ պետք է գերազա՞նց ստանաս, էդպես չի լինում:
Ես չլսելու եմ տալիս եւ բարձրաձայն մտածում.
- Պասկալի թեորեմ. եթե վեցանկյունը ներգծված է շրջանագծին կամ որեւէ այլ կոնական հատմանը, ապա...
Ցեխերի մեջ չմփացնելով՝ առաջ եմ գնում, կարեւորը երկրաչափության ստուգարքն է: Ճիշտ է՝ Պասկալն իմ ընկերը չէ, բայց ընկեր Բալայանը կարծես թե իմ ընկերն է ու լավ գիտի, որ Պասկալն իմ ընկերը չէ:
- Ո՞վ է տեսել, որ ուսուցիչն աշակերտի ընկերը լինի,- ցեխերը նորից քմծիծաղում են...
Պասկալին մտքիս մեջ բռնել ու բաց չեմ թողնում: Պետք է հետը ընկերություն անեմ, թե չէ մտքիցս կփախչի, ու գրավորս չի հաջողվի:
Մուգ կանաչ «ուազ»-ը, ցեխերի հախից գալով, մոտենում է ինձ, արգելակում է:
- Նստի՛ր, նստի՛ր, ուշանում ենք: Ցեխերի հետ կռիվ մի՛ տուր, գյուղն առանց ցեխի գյուղ չէ, հետո տես ո՜նց ես կարոտելու էդ ցեխերին. էդ ցեխն է, որ մեզ մարդ է պահում... Նստի՛ր, նստի՛ր:
Բացում եմ դուռը եւ մեքենայի մեջ գտնում ծանոթ դեմքեր՝ մի քանի զույգ ցեխոտ կոշիկներով. մեր դասարանի Սյուզին է, Շիրազն է, Կարինեն է, Մարտինն է: Ցեխոտ կոշիկներս միանում են նրանց, ու տիրում է համընդհանուր աշխուժություն: Ամբողջ դասարանն իր «ուազ»-ի մեջ հավաքած՝ ընկեր Բալայանը դպրոց է գնում: Ու դա՝ ամեն օր, հատկապես ցուրտ ու խառը եղանակներին:
Ցեխերը լուռ են, ես ասում եմ. «Բա ասում էիք՝ ուսուցչի հետ ընկերություն անել չի լինի, տեսա՞ք…»:
Ընկեր Բալայանը կատակ-խնդիր է առաջարկում.
- Ենթադրենք՝ հինգ ընկերով գնում եք հանդ եւ ձեզ հետ տանում եք վեց հատ եփած ձու, ո՞նց եք բաժանելու, որ բոլորդ կուշտ մնաք:
- Ընկե՛ր Բալայան, դե՛, մեկը՝ ինձ, մեկը՝ Շիրազին, մեկը՝ Հերմինեին, մեկը՝ Մարտինին, մեկը՝ Կարինեին, մեկն էլ... կշպրտենք ու վերջ,- ասում է մեզնից մեկը:
- Քեզ էս տարի մաթեմատիկայից մրցույթի կուղարկեմ, հաստատ երեսս պարզ կանես,- ծիծաղում է ընկեր Բալայանը:
Աշխույժ-աշխույժ դպրոց ենք մտնում, աշնան մռայլ օրը պայծառանում է, ցեխերը դառնում են սիրուն ծաղիկներ ու բուրում են:
Ես կարծես թե արդեն հիշում եմ Պասկալի թեորեմը եւ փորձում եմ մյուս թեորեմները վերհիշել: Զանգը տալիս է, մենք ուրախ ենք ոչ թե նրա համար, որ ստուգարք ենք գրելու, այլ որ նորից ընկեր Բալայանին պետք է տեսնենք: Ներս է մտնում. դեմքը խստացել է, լրջացել, կարծես թե քիչ առաջ չէր կատակում: Դասը սկսված է: Դասի ժամին նա ուսուցիչ է, բայց, մեկ է, չի դադարում մեր ընկերը լինել:
Կողքիս Սուրենն է նստած, ձեռագիրն ահավոր է, բայց արագ-արագ լուծում է բոլոր խնդիրները. երանի՜ իմ ձեռագիրն էլ էդպես ցաքուցրիվ լիներ, բայց ես էլ կարողանայի նրա պես լուծել: Կարեւորը Սուրենի հետ մեր պայմանավորվածությունն է. նա ինձնից հայոց լեզվի ու ռուսերենի թելադրություններն է արտագրելու, ես իրենից՝ երկրաչափությունն ու հանրահաշիվը, ու էդպես իրար թեւ-թիկունք՝ պետք է «գոյատեւենք»: Ընկեր Բալայանը նկատում է, որ ես արտագրում եմ, ժպտում է, կանչում է իր մոտ.
- Նոդար Դումբաձե երբեւէ կարդացե՞լ ես:
- Հա՛, ընկե՛ր Բալայան:
Զարմանում է. 
- Էլի մարդ կա՞ դասարանում, որ կարդացել է։
Լռություն:
- Եթե Հավերժության օրենքը կարողանաս գրել ու դասի վերջում մեկնաբանել, գերազանց կդնեմ: 
Վերցնում եմ թուղթն ու նստում: 
«Մարդու հոգին անհամեմատ ավելի ծանր է, քան նրա մարմինը...»,- գրում եմ:
Ընկեր Բալայանը կարդացել է աշխարհի բոլոր գրքերը, մեծ հաջողությամբ նաեւ գրականության ուսուցիչ կլիներ, բայց ընտրեց մաթեմատիկան, որ լուծի աշխարհի բոլոր մաթեմատիկական խնդիրները, իսկ մենք միշտ հիանանք ու զարմանանք նրանով։
- Կարեւորը կյանքի խնդիրներն են, եթե դրանք ճիշտ լուծեք, էդ դեպքում կյանքի քննությանը բացճակատ կմտնեք ու բացճակատ դուրս կգաք: Մարդու ամենաազնիվ տեղը ճակատն է, ազնիվներն այն չեն ծածկում,- ասում է ու մեջբերումներ անում տարբեր գրքերից։
Հետո նայում է ինձ.
- Չգիտեմ՝ կկարողանա՞ս հորդ պես ճիշտ բանաձեւ ընտրել… ապրելու համար։ Ես ամեն անգամ նայում եմ նրա լուսանկարին ու հարց տալիս. «Արմե՛ն, էդ ինչպե՞ս ստացվեց, որ էդքան ջահել կարողացար հայտնագործել ինձ համար ամենաբարդը՝ ապրելու բանաձեւը, ախր ես էի քո ուսուցիչը, բայց հայտնագործողը դու եղար, դու ինձնից առաջ անցար»։
Գրիչների ձայնը լռում է, դասարանը նրան է նայում, ընկեր Բալայանը նորից հիշել է պատերազմը։ Նա Շարժման օրերին ելույթներ էր ունենում Մարտունիում, պայքարի կոչ էր անում, ու դա չվրիպեց ազերիների աչքից։
Մենք նրան ենք նայում, նա մեզ չի նայում, խոսում է.
- Երբ նրանք ինձ պատանդ վերցրին, ես հասկացա՝ դժոխքը Երկրի վրա է։ Երեւի կյանքի երես երբեք չէի տեսնի, եթե Արմենը չգար իմ հետեւից, եթե չփրկեր կյանքս, որը նրա զոհվելուց հետո անիմաստ մի բան է դարձել։
- Նա ուզում էր, որ դուք ապրեք, ուրեմն պետք է ապրեք,-համարձակվում եմ խոսել։
- Է՛հ… Ապրել՝ բոլորն են ապրում, բայց ապրելու բեռը ծանր է, պատերազմներից հետո ավելի է ծանրանում այդ բեռը, թեեւ շատերը չեն ուզում այն տանել, ցած են նետում, որ ավելի արագ վազեն, չեն հասկանում, որ, մեկ է՝ բոլորս վերջում նույն տեղն ենք հասնում, ուրիշ տեղ չկա աշխարհի երեսին։ Երբ դպրոց եք մտնում, գլուխներդ կախ մի՛ մտեք, աջ ու ձախ նայեք, հուշատախտակին տղաների նկարներն են. այդտեղից է սկսվում ձեր պատասխանատվությունը…
Մենք լսում ենք, ոմանք իրար ականջի ինչ-որ բան են փսփսում, ընկեր Բալայանը նկատում է ամեն ինչ։
- Հետո եք հասկանալու, բայց որ հասկանաք, կգաք կասեք, որ հասկացել եք, կապ չունի՝ որտեղ կլինեմ, դուք կգաք…
- Ես վերջացրի գրավորը, կարո՞ղ եմ հանձնել,- ասում է Սուրենը:
Մինչ մյուսները գրում են, ընկեր Բալայանը կարդում է Սուրենի գրավորը եւ հպարտանում, որ այդպիսի աշակերտ ունի:
- Ապրե՛ս, գերազանց ես ստանում: Պատրաստվի՛ր օլիմպիադայի համար, շա՛տ պարապիր:
- Ընկե՛ր Բալայան, ես էլ եմ վերջացրել,- ասում եմ կիսաձայն։
- Կարծում ես՝ Դումբաձեն քեզնից գո՞հ կլինի։
- Դե՛, չգիտեմ, կարեւորը Դո՛ւք գոհ լինեք։
- Դու վերջում կկարդաս, ամենավերջում, իսկ մինչ այդ՝ առաջադրանք բոլորին. կիրակի օրը հավաքվում ենք մեր տանը, ամեն մեկը պետք է բերի իր կարդացած վերջին գիրքը, կքննարկենք ու կզրուցենք, սերկեւիլի մուրաբայով թեյն էլ՝ իմ կողմից: Բացականեր չլինեն:
- Ընկե՛ր Բալայան, իսկ շախմատ խաղալո՞ւ ենք:
- Անպայման կխաղանք, տեսնեմ՝ ինչ նոր հմտություններ ես սովորել: Բայց առանց գրքի չգաս, հա՜, գիրքն ի՛ր տեղն ունի, շախմատը՝ ի՛ր:
Դեմքը խոժոռվում է, մեկ-մեկ նայում է բոլորիս, հետո ասում է.
- Ո՞ւմ է պետք մարդը, ով գիրք չի կարդում: Գիրքը որ բացում եք, ձեզնից սկսում է մարդու հոտ գալ, էնպես արեք, որ էդ հոտը չկորցնեք, թե չէ մնացածը կարեւոր չէ, էդ հոտն է մնում, էդ հոտն է ձեր մասին հիշեցնելու...
- Ուրեմն միայն Հերմինեի՞ց է մարդու հոտ գալու, ամբողջ օրը գիրք է կարդում,- Մարտինը փորձում է սրամտել:
- Մի օր կհասկանաս… Երբեք ուշ չէ սկսելը, կարեւորը սկսելն է, երբ սկսեցիր կարդալ, գիրքն էլ քեզ բաց չի թողի. դա կախարդանքի պես մի բան է: Համ էլ հիշի՛ր, տղա՛ ջան, այս պահից, հենց ա՛յս պահից է սկսվում քո ներսի փոփոխությունը, միայն թե ուզես դա...
Աշխարհը գալիս-հավաքվում է մեր գյուղի անշուք ու փոքրիկ դասարանում: Վառարանում փայտը մոխիր է դառնում․ վառարանը չգիտի, որ աշխարհում շատ ուրիշ դպրոցներ կան, ուր վաղուց մոռացել են իր նմանի գոյության մասին, աշխարհը վաղուց չի տաքանում նման վառարանով, աշխարհը վաղուց չի տաքանում… Աշխարհից հեռու մեր դասարանում ընկեր Բալայանը սովորեցնում է սիրել մարդուն, իսկ դա երկրաչափական ամենաբարդ խնդիրն է, որ ոչ մի թեորեմում չի տեղավորվում։ Կյանքն էլ կոտորակ է՝ համարիչը սերն է ու լույսը, իսկ հայտարարը՝ չարությունն ու նախանձը, ինչքան հայտարարը փոքր է, այնքան կոտորակը մեծ է, այնքան հեշտ է լուծել կյանքի խնդիրը...
- Հերմինե՛, դե հիմա կարդա Հավերժության օրենքը, ու վաղը դասին թող բոլորն ասեն, թե ինչ են հասկացել:
- «Մարդու հոգին անհամեմատ ավելի ծանր է, քան մարմինը, այնքան ծանր, որ մի մարդը չի կարող կրել այն։ Ահա թե ինչու՝ քանի դեռ կանք, ապրում ենք, պետք է իրար ձեռք մեկնենք եւ ջանանք ինչ-որ կերպ անմահացնել մեկմեկու հոգին. դուք՝ իմը, ես՝ ուրիշինը, նա՝ մեկ ուրիշինը, եւ այսպես շարունակ, որպեսզի այդ ուրիշի մահից հետո չորբանանք ու մենակության չդատապարտվենք այս աշխարհում…»...

Հիշողությունս երգում է կամաց, համարյա շշուկով, բայց ես չեմ ուզում, որ նրա երգը վերջանա։ Ես լարում եմ լսողությունս, սկսում եմ արագ քայլել։ Ամեն ինչ փոխվել է, բայց գյուղի ցեխերը նույնն են, դպրոցի ճամփան նույնն է։ Վազում եմ, չեմ բողոքում ցեխերից. կարոտել եմ: Նրանք հաստատ ինձ հիշում են, թե չէ այդպես հավեսով չէին լցվի կոշիկներիս մեջ։ Մտնում եմ դասարան, չեմ գտնում ընկեր Բալայանին, վազում եմ ուսուցչանոց, այնտեղ չէ, հետ եմ գալիս, ցեխերի մեջ փնտրում եմ նրա մեքենայի անիվների հետքերը. չկա… Բայց մի բան կա, որ ամեն տեղ զգում եմ՝ մարդու բույրն է, որ մնացել է նրանից հետո...

Ուզում եմ նրան ասել, որ հասկացել եմ Հավերժության օրենքը, որ էն ժամանակ ուղղակի անգիր էի արել, որ հիմա, հենց հիմա եմ ուզում քննարկենք այն… Նրա գրադարանի գրքերը երեւի կարոտել են նրան, որովհետեւ նա գրքերի հետ էլ էր ընկերություն անում, ու նրանք գոհ էին։ Տեսնես հիմա ի՞նչ հայացք ունեն նրա սիրելի գրքերը։ Մի բան հաստատ է՝ նրա անցած տեղերում հավերժության կաթիլներ են հավաքվել, որ մի օր անձրեւ դառնան աշխարհի վրա, եւ միշտ մարդու հոտ գա աշխարհից…

«Մշակութային Հրապարակ» ամսաթերթ