Երեւանյան անհետացող բոհեմի գեղարվեստական վավերագրողը. Վարուժան Խաստուրի «Երեւանյան բոհեմը» գրքի ուշացած գրախոսության փորձ

(Վարուժան Խաստուր, Երևանյան բոհեմ, Երևան, Արտագերս, 2013, 152 էջ)

Երևանի մասին տարատեսակ պատմություններում, երգերում կարմիր թելի նման անցնում է այն հզոր, անբացատրելի էներգետիկայի նկարագրությունը, որ կար և կա մեր մայրաքաղաքում: Այդ էներգետիկան ստեղծվել է երկար ժամանակների ընթացքում, տարբեր սերունդների կողմից և դրա առավել հավաքական անունն է երևանյան բոհեմ: Այս անվանումն ունի նաև կոնկրետ աշխարհագրական սահմաններ՝ Երևանի կենտրոնն իր կոլորիտային կերպարներով, որոնց մեջ կարևոր տեղ ունեն արվեստագետները, ինչպես նաև կոնկրետ սրճարաններ, այգիներ, տարածքներ, որոնք նաև բոհեմականների հավաքատեղիներն էին: Ուստի, սահմանենք, որ երևանյան բոհեմ անունը ստացած այդ յուրահատուկ էներգետիկան է, որը ձևավորել, դաստիարակել է տարբեր սերունդների, որոնք դարձել են այդ բոհեմի զինվորները, բոհեմի գաղափարի կրողներն ու շարունակողները, հաջորդ սերունդներին փոխանցողները: Երևանյան բոհեմը ձևավորելու հարցում բնիկ երևանցի լինելը չունի շատ վճռորոշ նշանակություն, քանի որ այն մայրաքաղաքային է այսինքն՝ հավաքական և երևանյան բոհեմը ստեղծել են տարբեր մարզերից, անգամ տարբեր երկրներից մայրաքաղաք եկած, այդ մթնոլորտում դաստիարակված և այդ մթնոլորտը հարստացրած մարդիկ: 

Ինչպես նշեցի, երևանյան բոհեմը սերնդեսերունդ փոխանցվող կամ ժառանգվող է, սակայն մեր անհանգիստ և արժեքաքանդ ժամանակներում այս շարունակական շղթան ևս հայտնվել է թիրախում՝ աղճատման, վերացման վտանգի տակ: Երևանյան բոհեմի արժանի մասնակից, այդ ամբողջ արժեհամակարգի կրող ու միաժամանակ ձևավորող մեր ժամանակակից բանաստեղծ Վարուժան Խաստուրը բոհեմի վերացման վտանգի մասին իր գրած հիանալի պոեմում մի կողմից պատմում է այդ էներգետիկայի մասին, հիշում երախտավորներին, մյուս կողմից բանաստեղծորեն ողբում է այդ ամենի կորստի, աղճատման հավանականությունը: Խաստուրի «Երևանյան բոհեմ» վերնագրով պոեմը կարդացել եմ դրա տպագրումից անմիջապես հետո, արդեն հեռավոր 2013-ին և անմիջապես ցանկացել հանդես գալ գրախոսությամբ, բայց ոչ այնքան որպես գիտական շրջանակի ներկայացուցիչ, որքան որպես այդ բոհեմը դեռ մանկուց չգիտակցելով տեսած, հետո հիշելով վերարժևորած մի երևանցի:

Նախ նկատեմ, որ պոեմի կառուցվածքը իր պարականոնությամբ հանդերձ՝ ունի հստակ տրամաբանություն և գրողին հաջողվել է ընթերցողին, բոհեմը արժևորողներին հասցնել իր ասելիքը, դիպչել նրանց հոգու նուրբ լարերին, արթնացնել մի կողմից նոստալգիա երևանյան բոհեմի հանդեպ, մյուս կողմից անհանգստություն դրա կորստի կամ աղճատման վտանգի հանդեպ: Փաստորեն՝ Վարուժան Խաստուրը իր վրա է վերցրել մի կարևոր առաքելություն՝ ցույց տալ երևանյան բոհեմի նախորդ փուլերը կամ փառապանծ և խանդավառ անցյալը, իր ապրածն ու տեսածը և բոհեմը կերտած տարբեր սերունդների անունից անհանգստության կոչնակ հնչեցնել: 
Նախ պոետը՝ Վարուժան Խաստուրը հստակեցնում է իր կապը քաղաքի հետ հաջողված և ժամանակային բոլոր շղթաները կոտրող ձևակերպումներով.

Ժամանակի շառաչն եմ լսում՝
Մենավոր կանգնած Կարմիր բլուրին
Իմ ոտքերի տակ քաղաքն է հոսում,-
Ես՝ վերջին հարբեցողն Էրեվանի (էջ 5)

Իր և քաղաքի կապը ներկայացնելով որպես ինքնութենաստեղծ կապ՝ Խաստուրը նաև անդադառնում է անցյալի ու ներկայի միասնականացնելու խնդրին և դա անում է կարճ նախադասություններում ընդգրկելով խիտ ասելիք ու բովանդակություն. 

Քաղաքն է իմ մեջ, ու ես քաղաքի,
Ներկայից անցյալ գույներ են ծորում,
Դեմքե՜ր եմ փնտրում տուֆե փրփուրում,- 
Ես՝ վերջին հարբեցողն Էրեվանի: (էջ 6)

Հին փողոցների ձայներն են գալիս,
Սիրտս ուռչում է գրկում անհունի,
Դալուկ ու գունատ անցյալն է լալիս
Ու կոկորդիս մեջ դառնանում էլի: (էջ 9)

Պոեմը միանշանակ հարուստ է ընդգծված մելանխոլիկ գունավորումներով, անվերադարձ կորած միջավայրի, հեռացած մարդկանց տրագիկ ու կարոտի նկարագրություններով և այդ ամենը գիտակցելու տխուր փաստարկումներով, որոնք ստեղծում են սակրալացված նոստալգիայի պատկեր.
 
Անվերջ հարազատ դեմքեր եմ մուրում
Մեզնից օտարվող էս փողոցներից,
Հուշերիս միջով քամին է սուրում,
Եվ աչքերիս մեջ լցնում է թախիծ:
Այս ո՞ւր գնացին մեր ծանոթները,
Տա՜ք բարևները այս ո՞ւր չքվեցին,
Դարձել ենք բախտի փորձանոթները,-
Ու դեգերում ենք ակամա և սին:
Թևեր պարգևող ցնորքներն ո՞ւր են,
Ինչո՞ւ մեզանից անդարձ հեռացան,
Մի՞թե սիրակեզ ձայներն իզուր են,-
Հաղթագետերը որտե՞ղ չորացան: (էջ 12)

Քանի որ քաղաքը քաղաք է դառնում նաև անհատներով՝ պոեմում տարաժամանակյա հարթությունում մեկտեղված են կերպարներ սկսած Արգիշտի արքայից մինչև երգիչներ, գիտնականներ, դերասաններ, գրողներ (Գոհար Գասպարյան, Հրաչյա Աճառյանին, Վարդան Աճեմյան, Մհեր Մկրտչյան): Պոետը հետզհետե տրագիկ երանգները խորացնում է, բացակայության ողբերգականությունը մեծացնում կարճ, սակայն դիպուկ արտահայտություններով, կերպարներին, հերոսներին խորհրդանշող մեկ բառով և ինքն էլ դառնում սրբազան բացակայության գովերգողը, երգիչը: Հեղինակը սկսում է իր տարաժամանակյա և երևակայական, բայց միևնույն ժամանակ այդքան իրատեսական, զբոսանք-որոնում-փնտրտուքը անձերի և անձերի միջոցով անհետացած երևանյան բոհեմի ու  միջավայրի: Այդ ընթացքում նա կրկին երևակայական տրամաբանությամբ զրուցում է իր հերոսների հետ առաքինության, արժեքների, հավերժականի մասին ու ստեղծում ասելիքի վիզուալացվող պատկերներ.
 
Եվ ո՞ւր է արդյոք Գոհա՜ր Գասպարյան,
Կախարդաձայնը մեծ արարումի,
Առանց քո ձայնի քաղաքն է ունայն,-
Մեր երգը որբ է առանց քո ձայնի: (էջ 13)

Թող որ Լուսինե Զաքարյանն էլի,
Փառավորեցնի ղողանջներ հնչուն,
Այդ թավշաձայնը աստղեր է կանչում,-
Բացում երկնքի ծիրերը վերին:

Երբ նա երգում է, աղո՜թքն է պարում,
Հրեշտակներ են իջնում քաղաքին,
Երկնային լույսից սիրտն է վարարում,-
Տիեզերքի մեջ ճախրում է հոգին: (էջ 70)

Գալով երևանյան բոհեմի հստակ հասցեին` պետք է առանձնացնել Երևանի կենտրոնի, այսպես կոչված, «բերմունդյան եռանկյունին» պարփակված «Առագաստ» (Պապլավոկ) սրճարանից դեպի «Կազիրյոկ» սրճարան, իսկ այնտեղից դեպի «Երևան» հյուրանոցի  ռեստորան-սրճարան և հարակից ու դրա մեջ ընդգրկված տարածքներով: Այսինքն՝ կային կոնկրետ բոհեմավայրեր, որտեղ հավաքվում էին այդ ամենը ստեղծողները և որտեղ ստեղծվում էր դա, վայրեր, ուր գնում էին տեսնելու բոհեմը և բոհեմականներին, դառնալու նրանց աշակերտը և շարունակողը, կամ Խաստուրի ձևակերպմամբ՝ բոհեմի որդեգիրները: Սակայն բոհեմի հոգևոր աղճատումը, կորուստը ուղեկցվեց նաև դրա ֆիզիկական տարածքի աղճատմամբ և Խաստուրը գրեթե ողբում է «սրտին հարազատ սրճարանի» չգոյությունը, որովհետև դա լոկ սրճարան և սրճարանի կորուստ չէր, այլ բոհեմական միջավայրի այլափոխում և ձևախեղում: 

Ծանր խոհերից միտքս է ճաքում,
Ո՞ւր ցրեմ արդյոք հոգսերս առատ,
Գանգս ցավում է և տրաքում է,
Չկա՛ մի կաֆե սրտիս հարազատ:

Ա՜խ, «Պապլավոկի» ձայներ կորսված,
Հորդաբուխ եռքեր, հայացքներ խորունկ,
Դեմքեր մտասույզ, կանչեր սրտաբաց,
Եվ ականջ շոյող աղմուկներ տաքուկ:

Հե՜յ, գրողների սրճարա՜ն, ո՞ւր ես,
Հոգին կիսելու հավաքատեղի,
Հիմա պղծության գիշերակումբ ես,
Ուր բուծանում են բարքեր աղտեղի:
 
Չկա՛, մեռե՛լ է հարակից այգին,
Որտեղ ճայթում էր հոգու բաղձանքը,
Որտեղ բոհեմն էր հորդում ցնծագին,
Եվ սկսում էր գրական կյանքը: (էջ 87) 

Խաստուրի պոեմում ոչ միայն 1960-1970-ականների կենտրոնատեղի եղած բոհեմավայրերն են, այլև արդեն 1990-ականների երևանյան պատկերներից մեկն է՝ Սարյանի արձանի շուրջ ձևավորված Վերնիսաժն՝ իր յուրահատուկ կոլորիտով, մարդկանցով որոնց արձնագրել է, կերպավորել է իրեն «Երևանի վերջին հարբեցողը» համարող պոետը.

Ուր տրոփում է մի տաք հանգրվան,
Որը բոլորին շուրջն է հավաքում,
Այստեղ հորդում է փոքրիկ Երևան,
Որ ծվարել է ծառի շվաքում:

Ու գինեձոն է Սոսու սաղարթին,
Եվ Փետուր Գագոն կենաց է ասում,
Նրա լեռներից կարոտն է հոսում
Եվ փողփողում է Նաիրյան բարդին: (էջ 72)

Երևանն իր անժամանակյա կամ ժամանակից դուրս այլ ժամանակային հարթությունում պատկերելով՝ Խաստուրը սկսում է վերհիշել հեռացածներին, ովքեր գույն են տվել Երևանին, դարձել բոհեմի ձևավորման մասնակիցներ, երբեմն ակտիվ դերակատարներ: 

Ու չի ավարտվում ասելիքը մեր,
Խոսքը հասնում է հեռացածներին,
Որտե՞ղ ես արդյոք, սրտակից ընկեր,
Դեռ պահպանվե՞լ են մեր հուշերը հին:

Եվ «Օղորմի» ենք ասում բոլորին,
Ովքեր մեզ հետ չեն, մեր մեջ են սակայն,
Ովքեր լույսի ծեղ տվին քաղաքին,
Եվ լուռ ու անխոս մեզնից հեռացան: (էջ 78)

Տրագիկ, հուզիչ շեշտադրումներով հեռացածներին հիշատակելը Խաստուրը կրկին միախառնում է ոգելիցի հետ և նրանց բոլորին միավորում յուրահատուկ երևակայական «առանց բացակա» սեղանի շուրջ, որտեղ հավաքվածները 1960-ականներից երևանյան բոհեմի մասնակիցներն ու ձևավորողներն են, որոնց Խաստուրը տարբեր հանգրվաններում է հանդիպել: Այդ կերպար-հերոսների հետ կրկին երևակայական հարթությունում զրուցելով՝ Խաստուրը մեկ քառատողով տալիս է դիպուկ բնութագրումներ դրանք համեմելով նրանց ստեղծագործությունները խորհրդանշող արտահայտություններով և սկսելով հատկապես իր «գրի ախպերներից»՝ գրողներից, իսկ սեղանի թամադան կարոտն է: Ստորև բերվող քառատողերով, ըստ էության, կարող ենք տեսնել 20-րդ դարի հայ գրականության պատմությունը ձևավորող շատ գրողների, իսկ իրեն տարիքով ավելի մոտ գրողներին նկարագրելիս ակնհայտ է Խաստուրի նուրբ, ինտելեկտուալ և կոլորիտային հումորը.

Գրի՜ ախպերներ, սեղանս բա՜ց է
Սեղանս բաց է իմ սրտի նման,
Կարոտն է հորդում, գիշերը թա՜ց է,
Եվ արտասվում է հոգու լուսնկան:

Դե՜, եկե՜ք, նստենք սեղանի շուրջը,
Բոլոր-բոլորով, առանց բացակա,
Թող մահին հաղթի սիրո անուրջը,-
Եվ կարոտը մեզ դառնա թամադա: (էջ 90)

Առաջին գավը մեծ խոնարհումով
Խմենք այն մարդկանց լուսե կենացը,
Ովքեր գրող են իրենց կոչումով,
Եվ լրացնում են մեր հոգու բացը: (էջ 91)

Դե ուրեմն ի՞նչ, թող քեֆն այս եռա,
Մուշեղ Գալշոյան, լցրու գավաթը,
Բովտան երդիկից տեղա մանանա,
Կախված օճորքին ծաղկի հավատը:

Իսկ դու՝ Հովհաննես Մելքոնյան, ասա
Հետընթաց սայլը մեզ ո՞ւր է տանում,
Որտե՜ղից եկանք և էս ո՜ւր հասանք,
Դաշտն հիշողության ո՞ւր է ընթանում: (էջ 92)

Ո՜վ, Տեր-Ղազարյան Վահան սրտամոտ,
Վերջին մոհիկան մեծ ինտելեկտի,
Ագռավաքարն է քեզ տենչում պագշոտ,
Յուղաբեր կանայք կանգնել են հերթի:

Ո՜հ, Գետառադարձ Ռոմիկ Սարդարյան,
Միակ Ռոմեոն Բոքսի հայաթի,
Լցնում է տաղիդ գավը լուսաքամ
Աղջիկը նման խաղողի թփի: (էջ 93)

Բարեկիրթ ու սեգ իմ Աշոտ Խաչունց,
Գինին մրսում է, բայց դու չե՜ս գալիս,
Հիմա ռուս կանանց տալիս ես պաչունց,-
Եվ քո կարոտից օղիս է լալիս: (էջ 94)

    Խաստուրը իր ստեղծագործության մեջ հատուկ տեղ է տալիս անցյալ դարի երևանյան բոհեմի յուրահատուկ կերպարին՝ բանաստեղծ Սլավիկ Չիլոյանին՝ Չիլոյին իր բոհեմական հախուռն կյանքով ու նույնանման մահով և անմիջապես նրան հիշեցնող «գլխի գլխի գլխիկոր» ձևակերպմամբ ռոնդոյով.

Առջևում ունենք մի տաք գինեձոն,
Գիշե՜րն է հալվում, Սլավիկ Չիլոյան,
Եվ տրոփում է հուշերի ռոնդոն,
Թափված շշերի հևքում խուռներամ:

Ու ես քայլում եմ գլխի-գլխիկոր,
Քամու վարսերն են դիպչում ճակատիս,
Վերջալույսը մեղմ երգում է օրոր,
Թախիծ է ծորում անցած ճամփեքիս...(էջ 98-99)

Թվում է, թե պոեմը լոկ երևանյան խնդիրներին և նոստալգիային է վերաբերվում, սակայն Վարուժան Խաստուրը անդրադառնում է այնպիսի հարցերի, որոնք պատճառ են դարձել կամ ավելի են խորացրել այն աղճատումը, որը կա Հայաստանում և հայկական հասարակության մեջ: Դրանցից ամենակարևոր հարցերից է հայոց լեզվի աղավաղումը, փողոցային տերմինների առատ ներմուծումը հեռուստաէկրան նաև հեռուստասերիալների, մանրապատումների միջոցով և դրանով սերունդների վրա գրեթե անուղղելի բացասական ազդեցություն ստեղծելը: Դա ավելի է սրվում, երբ այդ լեզուն դառնում է քաղաքական-պետական գործիչների լեքսիկոնի մաս և փաստորեն՝ ստանում որոշակի լեգիտիմություն: Ստորև բերվող տողերը հենց այդ կարևոր թեմային են վերաբերվում և ահազանգ էին դեռ սրանից տարիներ առաջ հնչեցված.

Ասա՜, որտե՞ղ է, Նառա Շլեփչյան,
Հանդիսաձայնը՝ հնչող եթերից,
Պղծումի բարբառ՝ գա՜ղջ, օտարաձա՜յն,
Լեզվաթողություն այսքա՜ն արտեղից: (էջ 15)

Աղտասերիալնե՜ր...ու աղտալեզո՜ւ...
Թլվատի ժարգո՜ն – որքա՜ն ես ուզում,
Վտարված մեզնից մեր Սուրբ մայրենին,
Ոսկեհունչ լեզուն՝ լուսաթև՜, վերի՜ն-
Եվ աստվածայի՜ն... և աստվածայի՜ն... (էջ 16)

Խաստուրը երևանյան բոհեմի դիտանկյունից նայում է նաև ավելի գլոբալ խնդիրներին և սրանց թվում առանձնացնում հայերիս համար հավաքական սիմվոլի, իր խոսքերով՝ «մեր մեծի» կերպարի այդպես էլ չգտնելը, որը ոչ միայն պետականության թերությունների մասին է խոսում, այլև անմիաբանության ամենացայտուն դրսևորումն է: Եվ այդ համապատկերում անդրադառնում է Երևանի գլխավոր՝ Հանրապետության հրապարակին, որտեղից հանվել է նախորդ պետության՝ ԽՍՀՄ-ի ղեկավար-սիմվոլի՝ Լենինի արձանը, դրա հետ մեկտեղ քանդվել է պատվանդանը, տրիբունան, սակայն այդպես էլ դրանց փոխարինողը, անկախ Հայաստան պետության կերպից բխող խորհրդանիշ չենք կարողացել գտնել և գլխավոր հրապարակն ու դրանով նաև պետությունը մնացել են միասնական պատմա-քաղաքական սիմվոլից զուրկ.

Էսպե՜ս քաղաքի հե՜րն անիծեցին,
Լենինի՜ն տարան ասենք ջանդամը,
Տրիբունան շքեղ հիմքից քանդեցին,
Եվ կուլ տվեցին վեհ պատվանդանը:
Ու մինչև էսօր չգիտակցեցին՝ 
Որտե՞ղ է հոգու մեր ծիածանը,
Մեր մեծը ո՞վ է,- դեռ չպարզեցին,
Վիժեցին էնտեղ դրվող արձանը: (էջ 26-27)

Պոեմում անդրադարձ կա նաև 1990-ականների սկզբի կենցաղային դժվարություններից մինչ մեր օրերը մեզնից անբաժան գաղափարական, հոգեբանական դժվարություններին.

Մենք խավար ու ցուրտ օրերից պրծանք,
Բայց մեզ հրեցիք հոգու խավարը,
Եվ մեր ծայրագույն անկումին հասանք,
Փակվեց մեզ համար հոգու աշխարհը: (էջ 36)
    
«Խավար ու ցուրտ օրերը» բնականաբար խորհրդանշում են պատերազմական տարիներին էլեկտրաէներգիայի, ջեռուցման բացակայությունը, սակայն այն, ինչ սկսվեց դրանից հետո ավելի դժվար էր, քանի որ դա «հոգու խավարն էր», որը տանելու էր և տարավ հասցրեց ծայրագույն անկումին, որտեղ «հոգու աշխարհը փակված է»: Եվ դժվար օրերին փոխարինելու էին գալու կենցաղակենտրոնությունը, նյութապաշտությունն իր ծայրահեղ դրսևորմամբ, որտեղ նյութի, ճոխության առատությունը դեռ չի նշանակում երջանիկ ու ինքնաբավ լինել, քանի որ այդ ամենի մեջ չկա հոգի, գաղափար, միտք, ինտելեկտ: Մեր այսօրվա օրերում ամեն ինչի մակերեսայինն ու արտաքին կողմն է լոկ կարևորվում, այդ թվում և՝ զգացմունքների, գեղեցկության, արարողությունների և այլն.

Այդքան նյութի՜ մեջ, մեկ է, աղքա՜տ եք,
Որքան էլ ապրեք զեխությամբ շվայտ,
Անգամ ալմաստե պալատներ շինեք,
Միևնույն է, դուք հոգո՜վ եք աղքատ: (էջ 42)

Ձեր ունեցածի ամբողջը կե՛ղծ է,
Կե՛ղծ է ձեր քեֆը և հարսանիքը,
Թամադան՝ վարձո՛ւ, քավորը ե՛ղծ է, 
Կե՛ղծ է կենացը և ասելի՛քը: (էջ 45)
    
«Երևանյան բոհեմ» պոեմի և՛ սկզբում, և՛ արդեն վերջում կա էլ ավելի մելանխոլիկ պատկերումներով հարցադրումներ ապագայի, Երևանի կերպի հետագա պահպանման, սերունդների պատասխանատվության զգացման և նմանատիպ այլ զգացումների մասին.

Եվ տեսնես արդյոք ո՞ւմ պիտի մնա
Լուսեջրվեժը հոգու գետերի,
Տեսնես այն ո՞ւմ մեջ պիտի արթնանա,-
Ճախրանք վերթևող ո՞վ մեզ կբերի: (էջ 39)

Սերունդներ կգան, կգնան անտես,
Եվ այս ամբողջը շուտով չի լինի,
Բայց գուցե մեկը կրկնի ինձ պես,-
Ես՝ վերջին հարբեցողն Էրեվանի...(էջ 148)

Ամփոփելով Վարուժան Խաստուրի «Երևանյան բոհեմ» գրքի այս գրախոսության փորձը, որը սկսել եմ դեռ 10 տարի առաջ, երբ ընթերցել էի նոր հրատարակված գիրքը՝ պետք է շեշտեմ, որ պոեմի էջերում լիուլի ու շատ երևանյան ոգի, էներգետիկա կա, որոնք ստեղծում են մեր քաղաքի տարաժամանակյա կերպարը կենտրոնանալով հատկապես 20-րդ դարի երկրորդ կեսից ծավալված բոհեմի և բոհեմականների վրա: Պոեմի լեզուն և՛ գերէմոցիոնալ է, և՛ թեթև հումորային, և՛ լիրիկական. ժառգոն կա, բայց գռեհիկ չէ, անձնական կա, բայց սենտիմենտալ չէ:

Սակայն պոեմի հիմնական գաղափարը երևանյան բոհեմի, երևանյան մթնոլորտի  բացակայության ներկայությունը ցույց տալն է կամ Մարկ Գրիգորյանի բնորոշմամբ «առանձին կտորներ այն անցյալի, որն արդեն գրեթե գոյություն չուներ», իսկ Ռուբեն Հախվերդյանի ու Ֆորշի «Երևանյան վալս» երգում դա ձևակերպվում է հետևյալ կերպ. «իսկ հիմա ես դարձել եմ վկա այն ամենին, ինչ չկա»: Ստեղծագործության մեջ տեղի ունեցող իրադարձությունների տարածքը երևանյան մելանխոլիան է, տխրությունը, կերպարներն ու հերոսները բոհեմական անձինք են և վայրերը։ 
Ես ինքս շատ փոքր հասակում հպանցիկ և չգիտակցելով տեսել եմ այդ լեգենդար երևանյան բոհեմը հորս ուղեկցությամբ՝ «Առագաստ», «Սկվազնյաչոկ», «Դերասան», «Կազիրյոկ» սրճարաններում, կարդացել հորս օրագրերում և գրվածքներում: Ի դեպ, հիշյալ սրճարանների մասին Մարկ Գրիգորյանի Երևանին նվիրված հիանալի գրքում ասվում է. «1960-ականների Երևանը մտքի և գաղափարների ազատության տարածք էր: Քաղաքի սրճարաններում կրքոտ վեճի էին բռնվում նկարիչները և գրողները...», «1960-ականների վերջին և 1970-ականների սկզբին «Երևան» հյուրանոցը, ավելի ճիշտ՝ դրա սրճարանը, դարձավ ստեղծագործ մտավորականության ձգող վայր՝ որպես ազատ մտքի կղզյակներից մեկը: .. դրա կանոնավոր այցելուները հիմնականում արվեստագետներ էին, որոնք սրճարանը հումորով անվանում էին «Հանճարանոց»»: Եվ երբ այսօր քայլում եմ Երևանում՝ հաճախ փորձում եմ մտովի վերակենդանացնել բոհեմական տարածքների նախկին պատկերները, չայլափոխված, նախնական ձևերով, բոհեմական մարդկանց, նրանց զրույցների էներգետիկան, իսկ երբ ուզում եմ այդ ամենը գեղարվեստական գունավորմամբ կարդալ, ապա վերցնում եմ Վարուժան Խաստուրի «Երևանյան բոհեմը» գիրքը։

Ինչպես արդեն ասացի, «Երևանյան բոհեմ» գրքի մասին իմ գրախոսության փորձը երկար տարիներ ավարտին չէի հասցնում, նշումներ անում, նոր տարրեր ավելացնում, բայց չէի շտապում հրապարակել: Սակայն վերջերս մի իրավիճակի հանդիպեցի, որն ուշագրավ շտրիխ ավելացրեց այս ամենին, որին կարծես սպասում էի այս գրախոսությունն ավարտին հասցնելու համար: Գարնանային մի օր քաղաքի կենտրոնում հորս ընկերոջ հետ զբոսնելիս՝ Երևանի «բերմունդյան եռանկյունու» մերձակայքում՝ Առագաստ սրճարանին հարակից տարածքում պատահաբար հանդիպեցի նախկին բոհեմական մի «մոռացված զորաջոկատի մնացորդների»՝ բաղկացած դերասաններից, նկարիչներից, գրողներից: Նրանք, կարծես, ծվարել էին նախկին մերձբոհեմական տարածքում, բավական անշուք մի սրճարանում. իրենց խանդավառ երիտասարդության սրճարանները կամ արդեն չկան, կամ այլ կարգավիճակ են ձեռք բերել։ Սակայն նրանք կարծես ձգտում են մնալ բոհեմական տարածքում՝ երևանյան «բերմունդյան եռանկյունում», փորձելով վերհիշել ու վերապրել անցյալը, որն այլևս չկա, մինչև վերջ կորզել այդտեղի այլափոխված ու արդեն մելանխոլիկ էներգետիկան: 

Ե՛վ այս «մոռացված բոհեմական փոքրիկ զորաջոկատը», և՛ Երևանի կենտրոնում հաճախ զբոսնող հատուկենտ «վետերան բոհեմականները» ինձ հիշեցնում են Գաբրիել Գարսիա Մարկեսի հանճարեղ ստեղծագործության՝ «100 տարվա մենություն» վեպի անտարիք կամ տարիքային տրամաբանությունը խախտած, մելանխոլիկ մենության մեջ հայտնված կերպարներին, որոնք շարունակում են իրենց դեգերումները երևանյան բոհեմական եռանկյունում լինելով ասես ուրվականներն ու վերջին մոհիկանները նախկին բոհեմի:

Երևանն առանց իրեն հատուկ էներգետիկայի և այդ էներեգետիկան զգացողների իրոք կարող է վերածվել միայն «տուն ու շենքի», որն արդեն Երևան չի կարող կոչվել բովանդակային առումով, ուստի մեր քաղաքի պահպանման կարևոր գրավականներից են Երևանը խորքային ճանաչելը, հասկանալը, զգալը և սիրելը, իսկ Վարուժան Խաստուրի հիանալի ստեղծագործությունը հենց այդ սիրո հուշարձան է: Սակայն Ֆորշը այս հարցում կրկին իրավացի է․ «Երևանը սիրելը քիչ է, ասա Երևանը սիրի քեզ»․․․

Ռուբեն Մելքոնյան
պ. գ. դ., պրոֆեսոր