Աստծունը՝ Աստծուն, Կեսարինը՝ Կեսարին

Քանի կղերը  դեր ունի ժողովրդական դպրոցում, միշտ պետք է 
կասկածով և երկյուղով վերաբերվեմ դեպի այդ դպրոցը
Վահան Տերյան

Պիտի խոստովանեմ, որ նման ծավալուն հոդված գրելու մտադրություն նախա-պես չեմ ունեցել: Իմ համեստ նպատակն էր մասնակցել նոր պետական չափորոշչի նախագծի շուրջ ծավալված հանրային քննարկումներին: Մասնավորապես հիմնավորել, որ աշխարհիկ պետության մեջ, ուր կրթությունը ևս պիտի աշխարհիկ բնույթ ունենա, «Հայոց եկեղեցու պատմություն» (այսուհետ՝ ՀԵՊ) առարկայի ներդրումը հանրակրթական դպրոց եղել է թյուրիմացություն, և այսօր այդ սխալը պիտի ուղղվի: Սակայն, մեկ անգամ ևս ծանոթանալով ՀԵՊ դասագրքերի կառուցվածքին ու բովան-դակությանը, դրանք հանրակրթական դպրոց մտցնելու պատմությանը, ես հասկացա, որ գործ ունենք ավելի բարդ երևույթի հետ, քան սովորական մի դասընթացի ներա-ռումն է հանրակրթական ծրագրերում: 

Ասեմ, որ ես չեմ պատկանում այն մոլեռանդների թվին, որոնք խոսում են միայն ու միայն ճշմարտության անունից: Ես հակված եմ պաշտպանելու այն տեսակետը, ըստ որի ամեն ճշմարիտ բարի չէ, մինչդեռ ամեն բարի միշտ ճշմարիտ է: Այս առումով ես կարող եմ ընդունել նաև ստի՝ գեղեցիկ ստի գոյությունը, եթե այն բարի նպատակի է ծառայում: Օրինակ, արդարացնել  եկեղեցու գոյությունը, եթե այն հանրությանը միավորելու, հասարակական կենտրոնախույս ձգտումները մեղմելու, կյանքի աբսուրդը հաղթահարելու և մարդկանց աշխարհի հետ հաշտեցնելու առաքելություն ունի: Բայց ունի՞ նման առաքելություն առաքելական սուրբ եկեղեցին, ի՞նչ խոհերով ու ձգտումներով են ապրում մեր հոգևոր հայրերը: Այս հասկանալու համար պետք է մտովին հետ գնանք քառորդ դար և այնտեղից սկսենք մեր ճամփորդությունը դեպի ներկա:

1997 թ. ուժի մեջ մտած  «Խղճի ազատության և կրոնական կազմակերպությունների  մասին» ՀՀ օրենքով՝ Հայաստանյայց առաքելական սուրբ եկեղեցին (ՀԱՍԵ) ճանաչվում է որպես  հայ ժողովրդի ազգային եկեղեցի (այստեղ և մնացյալ տեղերում ընդ¬գծումներն իմն են) նկատի ունենալով որ այն գործում է նաև Հայաստանի սահմաններից դուրս:

17-րդ հոդվածի համաձայն՝  
«Հայաստանի հանրապետության եկեղեցին անջատված է պետությունից»  
և պետությունը
ա). «իրավունք չունի քաղաքացուն հարկադրել դավանելու այս կամ այն կրոնը»
գ). «Արգելում է եկեղեցու մասնակցությունը պետական կառավարմանը,  
եկեղեցու և կրոնական կազմակերպությունների վրա չի դնում որևէ պետական  
ֆունկցիա»: 

Սա հենց այն է, ինչ անվանում են աշխարհիկության սկզբունք: Եկեղեցին չի կարող տեղ ունենալ պետական կառավարման ապարատում. նրա իշխանությունը հոգևոր է, նրա գործը երկնքի հետ է: Աշխարհիկ պետության մեջ դպրոցն անջատված է եկեղեցուց: Այս դրույթն էլ կրթության աշխարհիկության սկզբունքի դրսևորում է հանրակրթության ոլորտում: Համաձայն այս դրույթի՝ եկեղեցու միջամտությունը դպրոցական կյանքին արգելված է օրենքով: Հանրակրթական դպրոցում թույլատրվում է սովորողներին մատուցել միայն գիտական ճշմարտություններ, ձևավորել միայն գիտական աշխարհայացքի տարրեր: Կրոնական դոգմաների, կրոնական վարդապետությունների ուսուցանումն ու  կրոնական մտածողության ձևավորումը աշխարհիկ պետությունների հանրակրթական հաստատություններում չի թույլատրվում: 

Աշխարհիկ պետության գաղափարին քաղաքակիրթ աշխարհն հասել է եկեղեցու դեմ մղած դաժան պայքարում: Դարեր շարունակ եկեղեցին ձգտել է ժողովուրդներին պահել տգիտության ու խավարի մեջ, քաջ գիտակցելով, որ այդ է իր իշխանության պահպանման միակ երաշխիքը: Փշաքաղվում է մարդ, երբ ծանոթանում է Խաչակրաց արշավանքների ու Հավատաքննության մռայլ պատմություններին: Քրիստոնեական սուրբ եկեղեցին մոլեռանդորեն ոչնչացրել է բանականության ամեն մի ծիլ, մեղադրելով մարդկանց ձու ածելու, փորում դևեր պահելու, կախարդությամբ ու գուշակությամբ զբաղվելու, սատանայի հետ համագործակցելու, փոթորիկներ առաջացնելու և այլ  անհեթեթ արարքներում: «Որոշ գնահատականներով,- գրում է Բերտրան Ռասսելն իր «Почему я не христианин» գրքում,- Գերմանիայում հարյուր տարվա  (1450-1550 թթ.) ընթացքում, հիմնականում կրակով, ոչնչացվել է  շուրջ հարյուր հազար վհուկ»: Սարսափելի է պատկերացնելն անգամ՝ տարեկան հազար մարդու խարույկի վրա այրել, այրել ի տես ամենքի, և հարյուր տարի անընդմեջ: 

Պակաս սարսափելի ու նվաստացուցիչ չի եղել Հայոց եկեղեցու ձևավորման ու զարգացման պատմությունը: Հիշենք, թե ինչպիսի վայրագությամբ ավերվեցին հեթա-նոսական տաճարները: Ու՞ր են Արամազդի, Միհրի, Անահիտի, Աստղիկի, Վահագնի մեհյանները: Եկեղեցին հետևողականորեն ջնջել է ժողովրդի հիշողությունից հեթանոսության հետ կապված ամեն բան, և այն փշրանքները, որ մեզ են հասել երջանիկ պատահականությամբ, ցույց են տալիս, թե ինչ բարձունքի է հասած եղել մեր մինչ-քրիստոնեական մշակույթը: Հիշենք, թե 4-րդ դարում ինչպիսի հետևողականությամբ, միջոցների մեջ խտրություն չդնելով, եկեղեցին, հանուն բացարձակ իշխանության, թուլացնում էր թագավորական իշխանությունը: Այս ամենից կրկին փշրանքներ է մեզ հասել: Եկեղեցու հայրերը պատմությունը գրել ու սրբագրել են  ըստ իրենց քմահաճույքի: Կասկածներ կան, որ անգամ Խորենացու «Պատմությունը» մեզ չի հասել իր բնագրային անաղարտությամբ: 

Եվ այսօր ներողամիտ ժպիտ է առաջացնում տարփողվող այն գաղափարը, թե Հայոց առաքելական սուրբ եկեղեցին դարերի ընթացքում ազգապահպանման կարևոր առաքելություն է ունեցել, այդպիսի խնդիր է լուծել: Անգամ չմտնելով պատմական իրողությունների վերլուծության մեջ, ապավինելով միայն սթափ մտածողությանը, ինքներս մեզ հարց տանք. ինչպե՞ս, ի՞նչ ձևով կարող էր օտար հողում ծնված կրոնական վարդապետությունը, համամարդկային արժեքների և վերջնական ճշմարտությունների հավակնող դոգմաների հավաքածուն ծառայել որևէ կոնկրետ երկրի շահերի: Չի ծառայել և երբևէ չի ծառայելու. այս դաժան ճշմարտությունը մենք պարտավոր ենք հասկանալ ու ընդունել՝ զարգացման մեր հետագա ճանապարհը ճիշտ ընտրելու համար: 

Բացի պատմիչների վկայություններից կա ևս մի վկայություն, որ ցույց է տալիս Առաքելական եկեղեցու իսկական դեմքը: Դա բանահյուսությունն է, այն առածները, ասացվածքներն ու զրույցները հոգևոր հայրերի մասին, որ ստեղծվել են դարերի ընթացքում: Ահա մի քանիսը մեր ժողովրդի կուտակած հարուստ ժառանգությունից. 

Յոթ վարդապետ մի աղջիկ կնքեցին, անունը դրին... Մարտիրոս: //Ամեն, ամեն ասեմ ձեզ, վաստակեցեք բերեք մեզ, ուտենք, խմենք անիծենք ձեզ: //Որտեղ  կարագ, ընտեղ պատարագ: //Սար ու ձոր, տերտերի փոր: //Տերտերն առնելուն ղոչաղ ա, տալուն՝ նաչաղ: //Սատանին կու հավատան, տերտերին չեն հավատար: 

Այսօր աշխարհիկ են Եվրոպական համարյա բոլոր պետությունները, Ռուսաս-տանը, Չինաստանը, Հյուսիսային Կորեան, Վիետնամը և այլն:Աշխարհիկ են իրենց համարում նաև Թուրքիան, Ադրբեջանը, Ղազախստանն ու Ղրղզստանը: 

Աշխարհիկ պետություն է նաև Հայաստանի հանրապետությունը: Եվ ահա, պարզվում է, որ թեև եկեղեցու հայրերը երկրային իշխանությունից զրկված են, սակայն այն վերստին ձեռք բերելու բավական մեծ ախորժակ ունեն: Դարասկզբին Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գարեգին Բ-ն վարչապետ Անդրանիկ Մարգարյանին կարողացավ համոզել ստորագրելու մի համաձայնագիր առ այն, որ հանրակրթական դպրոցի ծրագրերում ներառվի  «Հայոց եկեղեցու պատմություն» առարկան, իբր թե այդ տարիներին աշխուժացած աղանդավորական տարբեր կազմակերպությունների ծնունդն ու ծաղկումը կասեցնելու, հոգեորսության առաջն առնելու վեհ նպատակով: Այդ համաձայնությամբ 2003 թվականին ՀԵՊ առարկան մտավ հանրակրթական դպրոց: 

Անակնկալ հաջողությունից ոգևորված մեր հոգևոր հայրերը որոշեցին անմիջա-պես մեկ քայլ ևս անել՝ հայոց եկեղեցու պատմությունը շարադրել քրիստոնեական վարդապետության համատեքստում: Ավելի պարզ՝ զանցառել կրթության աշխարհիկության սկզբունքը և քրիստոնեական դոգմաները ներկայացնել սովորողներին որպես  աշխարհի մասին միակ ճշմարիտ գիտելիքների համակարգ: Այս հանդուգն որոշումը անհեռատես պետական այրերի թողտվության պայմաններում հեշտությամբ կյանքի կոչվեց: Ամենայն հավանականությամբ ժողովուրդն իսկապես անհանգստացած էր աղանդավորության աշխուժացմամբ և նոր գրքերի մուտքը  սևեռուն ուշադրության չարժանացրեց:  ՀԵՊ դասագրքերի ուշադիր ընթերցումը ցույց է տալիս, որ դասընթացի թաքուն նպատակն է եղել սերունդների մեջ ձևավորել կրոնական մտածողություն: 
Ահա առաջին՝ 5-րդ դասարանի համար նախատեսված դասագիրքը:

Այնտեղ Սուրբ գրքի համառոտ պատմությունն է՝ սկսած աշխարհի արարումից մինչև Հիսուսի թաղումն ու հարությունը: Գրքի ներածությունը, բնական է սպասել, որ պիտի առնվազը պարզաբաներ սովորողներին ու նրանց ծնողներին դասընթացի բովանդակությանն առնչվող մի կարևոր հարց. աստվածաշնչյան պատմությունները աշխարհի մասին ճշմարիտ գիտելիքնե՞ր են, թե՞ անտիկ շրջանի մարդկանց ֆանտազիայի ծնունդ՝ առասպելական զրույցներ, հորինվածքներ: Այդ մասին ոչ մի խոսք: Փոխարենը գրված է.  «Հիսուս Քրիստոսի ու նրա առաքյալների քարոզչությամբ շատ ժողովուրդներ, այդ թվում և հայերը, որպես միակ և ճշմարիտ ուսմունք  ընդունեցին քրիստոնեությունը»: 

Հետագա ամբողջ շարադրանքում պահպանվում է այդ «միակ և ճշմարիտ ուսմունքի» տրամաբանությունը: Այսպես. «Սկզբում նա ստեղծեց երկինքն ու երկիրը, լույսը բաժանեց խավարից, ցամաքը՝ ջրից: Հետո Աստված ստեղծեց արեգակն ու աստղերը, բուսական ու կենդանական աշխարհը: Վերջում Աստված իր պատկերով ու նմանությամբ ստեղծեց մարդուն» (էջ 9): 

Հնարավո՞ր է պատկերացնել աշխարհի չարին ու բարուն անտեղյակ, դյուրահավատ երեխայի հոգեկան խռովքը, երբ հաջորդ՝ բնագիտության դասին նրան միանգամայն այլ գիտելիքներ են տալիս: Գալիս ենք Ադամի ու Եվայի պատմությանը. 

«Դրախտից վտարվելուց հետո Ադամն ու Եվան բնակություն հաստատեցին ոչ հեռու գտնվող փոշով ու տատասկով ծածկված մի վայրում: Նրանք մեծ չարչարանքով մշակեցին այդ հողը և քրտինքով վաստակեցին օրվա հացը»: 

Ինչու՞ են հեղինակները շրջանցել Աստծո անեծքը. «անիծյալ լինի երկիրը քո պատճառովը... Երեսիդ քրտինքովը հաց ուտես»: Դե ինչպե՞ս երեխային հասկացնեն, թե Աստծո (ուրեմն՝ նաև հոգևոր հայրերի) համար սեփական քրտինքով հաց վաստա-կելը այպանելի մի բան է, որ մարդուն կարելի է ցանկանալ միայն անեծքով: Եթե դասագրքում պահպանվեր շարադրանքի աշխարհիկ ուղղվածությունը, այսինքն՝ Սուրբ գիրքը սովորողներին ներկայացվեր ընդամենը որպես մշակութային ժառանգություն, որպես հետաքրքիր, բայց ճշմարտության հետ կապ չունեցող պատ-մություններ, ապա թերևս հնարավոր լիներ երեխաներին փրկել նրանց հոգեկանում ձևավորվող  իմացական աններդաշնակությունից և վերջնական հիմարացումից: Բայց փաստերն անդրդվելի են. աստվածաշնչյան դոգմաները սովորողներին մատուցվում են որպես վերջնական, անառարկելի ճշմարտություններ: 

Երկրորդ գլխի վերջում կա այսպիսի հարց. 
«Կուզեի՞ք որ Հայաստանը նման լիներ դրախտի: Ինչու՞»: 

Հետաքրքիր է, թե ի՞նչ պատասխան են ակնկալել հեղինակները: Բայց կարծում եմ, որ դեռ ողջախոհությունը չկորցրած երեխայի պատասխանը «ոչ»-ն է: Ինչու՞: Որովհետև դրախտին արժանի դառնալու համար հարկ կլիներ հետ տալ կերած խնձորը և կրկին դառնալ աշխարհի չարին ու բարուն անտեղյակ մի  անբան էակ:  

Թող տպավորություն չստեղծվի, թե այսօրինակ շարադրանքը թյուրիմացություն է, պատահական սխալմունք: Ամենևին. 7-րդ դասարանի դասագրքում հեթանոսական կրոնների մասին պատմելիս հեղինակների խոսքի ոճը միանգամից փոխվում է: Մտքերը համեմվում են այսպիսի ձևակերպումներով. «հեթանոս հայերի կարծիքով», «Հին հայերը ենթադրում էին», «Մի առասպելի համաձայն...», «ըստ հին պարսկական առասպելի»  «Հույները իրենց աստվածների վերաբերյալ գեղեցիկ առասպելական պատմություններ ստեղծեցին» և այլն: Ուրեմն, երբ խոսքը վերաբերում է հեթանոս հայերին, պարսիկներին ու հույներին, դասագրքերի հեղինակները հստակ հասկացնել են տալիս, որ գործ ունենք կարծիքների, հավատալիքների ու առասպելների հետ, իսկ այ, քրիստոնեության պարագայում՝ վերջնական  ճշմարտությունների: Հեղինակները շատ լավ գիտակցել են, թե երբ պետք է պահպանել խոսքի առարկություն չհարուցող տոնը, երբ՝ ոչ:  
Այսպես մեր եկեղեցին իշխանության մաս կազմելու և աշխարհիկ պետությունը կղերապետության վերածելու ճանապարհին գրանցեց իր երկրորդ նվաճումը: 

Հարկ է նկատել, որ քաղաքակիրթ աշխարհը, թեև եկեղեցուն զրկել է պետություն կառավարելու իրավունքից, թեև դպրոցն անջատել է եկեղեցու թելադրանքից, այնուամենայնիվ հանդուրժում է նրա գոյությունն ու գործունեությունը համեմատաբար սահմանափակ ոլորտում: Եվ սա՝ ո՛չ միայն խղճի ու կրոնական դավանանքի ազատության տրամաբանության մեջ, հանդուրժողականության փիլիսոփայության համատեքստում: Բանն այն է, որ Աստվածաշունչն  իրոք հին աշխարհից մեզ հասած  մշակութային չափազանց հարուստ ժառանգություն է: Աստվածաշնչյան թեմաներով  հեղեղված են համարյա բոլոր դարաշրջանների արվեստի ստեղծագործությունները: Հավատի, բարոյականության, սիրո, մահվան ու անմահության, հոգու և մարմնի կապի հարցերը բազմակողմանի քննության են առնվել փիլիսոփայական դասական արժեք ներկայացնող տրակտատներում և հետազոտություններում: Հետևաբար, այդ ամենը հասկանալու և գնահատելու համար յուրաքանչյուր կրթված մարդ կարիք ունի կրոնական գիտելիքների որոշակի պաշարի: 
Չպետք է անտեսել նաև այն, որ  կրոնը պետությունների կրոնական հողի վրա առճակատման պայմաններում, միևնույն հավատը դավանող ժողովուրդներին միմյանց հարազատացնելու, համակրանք ձևավորելու գործառույթ ունի:

Հանուն ճշմարտության պիտի ասեմ, որ կրոնը մարդուն անհրաժեշտ է մեկ այլ պատճառով ևս: Ես այն համոզմանն եմ, որ բնազանցական, միստիկական հակումները մարդ էակին բնորոշ  են: Մարդն իր հոգու անհուն խորքերում իր հարակայության տարտամ զգացողությունն ունի: Հետևաբար, կրոնների ծագումը այնքան էլ ճիշտ չէ բացատրել միայն մարդու՝ բնության ուժերի հանդեպ անզորության զգացողությամբ: Կրոնական ապրումները թեև թույլ, բայց միանգամայն ստույգ են: Ուրեմն, կրոնի հանրային պահանջմունք կա, բայց ինչպե՞ս բավարարել այդ պահանջմունքը, մասնավորապես, հանրակրթության մեջ: Արևմուտքը գտել է այս հարցի պատասխանը. դպրոցներում մտցնել «Կրոնագիտություն» առարկան: Վերջինիս միջոցով սովորողներին պատկերացում տալ աշխարհի մեծ կրոնների, նրանց հիմքում ընկած ղեկավար գաղափարների, դոգմաների մասին: Ինչ խոսք, եթե սովորողները քրիստոնյա են, ապա աստվածաշնչյան դոգմաները պետք է որ առավել մեծ ուշադրության արժանանան: Բայց չպետք է մոռանալ, որ այս առարկայի ուսուցումը աշխարհիկ տեսանկյունից է կազմակերպվում, այսինքն՝ կրոնական դոգմաները չեն մատուցվում որպես աշխարհի մասին ճշմարիտ գիտելիքներ: 

Այսպիսով, մի կողմից բնագիտական առարկաների միջոցով ձևավորել գիտական մտածողություն, ներկայացնել աշխարհի գիտական պատկերը, մյուս կողմից՝ երեխաներին, որպես մշակութային ժառանգություն, տալ կրոնների մասին պատկերացում, նրանց հասու դարձնել հոգևոր թեմաներին. Աստված, հոգի, անմահություն, հավատ, մեղք,  արդարություն, սեր և այլն: Իհարկե, կլինեն մարդկանց որոշակի խմբեր, որոնք կուզենան, որ իրենց երեխաներին մատուցեն քրիստոնեությունը որպես ուսմունք, որպես աշխարհի մասին միակ ճիշտ պատկերացում: Նման պրակտիկա աշխարհում կա. շատ երկրներում, տվյալ համայնքի ծնողների պահանջով, հանրակրթական դպրոցներին զուգահեռ գործում են կրոնական ուղղվածության դպրոցներ: Օրինակ, Իսրայելում պետական հանրակրթական դպրոց են հաճախում սովորողների շուրջ 70 տոկոսը, ուր կրթությունն աշխարհիկ է: Կան նաև պետական-կրոնական դպրոցներ, ուր երեխաները պատշաճ մակարդակով ծանոթանում են հուդայական կրոնին և հրեական ավանդույթներին: Այստեղ սովորում են երեխաների մոտ 25 տոկոսը: Այստեղ ևս, ինչպես պետական դպրոցներում, պահպանվում է կրթության աշխարհի-կության սկզբունքը:  Եվ կան այսպես կոչված ուղղափառ-կրոնական դպրոցներ, որտեղ իսկապես մատուցվում են կրոնական ուսմունքներ: Այստեղ սովորում են երեխաների մոտավորապես 5 տոկոսը: 

Վերադառնանք, սակայն, ՀԱՍԵ-ի և պետության փոխհարաբերություններին:  2007 թվականին Ռ. Քոչարյանն ստորագրում է «Հայաստանի հանրապետության և Հայաստանյայց առաքելական սուրբ եկեղեցու հարաբերությունների մասին» ՀՀ օրենքը: Այս օրենքի երկրորդ հոդվածով ճանաչվում է եկեղեցու բացառիկ առաքելությունը հայ ժողովրդի հոգևոր կյանքում, ազգային մշակույթի զարգացման և ազգային ինքնու-թյան պահպանման գործում: Համաձայն նույն օրենքի 8-րդ հոդվածի՝ ՀԱՍԵ-ն իրա-վունք ունի հիմնելու կրթական հաստատություններ, կազմելու ՀԵՊ-ի ուսումնական ծրագիրը, մշակելու դասագիրքը, մշակելու համապատասխան ուսուցիչների որակավորման պահանջները և դպրոցներին ներկայացնելու այդ ուսուցիչների թեկնածությունը: 

2015 թվականին ուժի մեջ մտավ նոր սահմանադրությունը: Այստեղ արդեն չկա եկեղեցու պետությունից անջատ լինելու դրույթը: Ըստ 17-րդ հոդվածի՝ պետությունից անջատ են կրոնական կազմակերպությունները, իսկ եկեղեցին կարծես թե կրոնական կազմակերպություն չի դիտվում: Ըստ 18-րդ հոդվածի՝ այն բացառիկ կազմակերպություն է.

«Հայաստանի Հանրապետությունը ճանաչում է Հայաստանյայց առաքելական սուրբ եկեղեցու՝ որպես ազգային եկեղեցու բացառիկ առաքելությունը հայ ժողովրդի հոգևոր կյանքում, նրա ազգային մշակույթի զարգացման և ազգային ինքնության պահպանման գործում»: 

Թե երբ է եկեղեցին զարգացրել ազգային մշակույթը՝ հասկանալի չէ: Անգամ  Գրիգոր Նարեկացին է եկեղեցու հալածանքներին ենթարկվել, էլ ուր մնաց, որ որևէ աշխարհիկ մտածող մարդ ազատ մտածելու թեկուզ չնչին հնարավորություն ունենար:  

Եվ առհասարակ, ինչպե՞ս կարող է համամարդկային գաղափարախոսությունը, համամարդկային ուսմունքը, համամարդկային արժեքներ տարածող վարդապeտությունը հաշվի նստել մի որևէ կոնկրետ ժողովրդի շահերի հետ, նպաստել այս կամ այն ազգի ինքնության պահպանմանը: Համամարդկայինի կոչումն է ջնջել տարբերությունները, համահարթեցնել ու հավասարեցնել բոլորին: Սակայն, եկեղեցու հայրերի դարերով շարունակվող քարոզն ու ինքնապանծացումը, ինքնասրբացումը, ի վերջո թողել է իր, եկեղեցուն ցանկալի, հետևանքները: Այսօր հանրային գիտակցության մեջ եկեղեցու հանդեպ չկա ժխտողական կեցվածք, թեև հիացմունք էլ չկա: Կա զգուշավոր, բայց և բարյացկամ վերաբերմունքի  միտված կողմնորոշում: Ահա թե ինչն էր պատ-ճառը, որ  Եկեղեցու հայրերի կրոնապետություն ստեղծելու այս անթաքույց ձգտումները հասարակական լայն շերտերի համար աննկատ մնացին: Նկատեցին միայն առանձին անհատներ, նույնիսկ տագնապի ահազանգ հնչեցրին, բայց հանրությունը մնաց անհաղորդ: Ահավասիկ Ստեփան Դանիելյանի ելույթները համացանցային տարբեր հարթակներում, հոդվածներն ու Ֆեյսբուկյան գրառումները, Գևորգ Հովհաննիսյանի «Հայոց տերերը»  գիրքը, գրված 2012 թվականին: Վեղարավորների հավակնոտ նկրտումների մասին է ազդարարում նաև պատմաբան Վահրամ Թոքմաջյանը: 

Եթե 2014 թ. Ստեփան Դանիելյանը խոսում էր ՀՀ-ում ազգի և կրոնի նույնացման վտանգավոր միտումների մասին, ապա 2018 թվականին, հանրության ուշադրությունը հրավիրելով  2015-ի. նոր սահմանադրության մեջ Եկեղեցուն ու կրոնական կազմակերպություններին վերաբերող դրույթներին, արդեն բացահայտ գրում էր, որ Հայաստանը բռնել է աշխարհիկությունից հրաժարվելու վտանգավոր ճանապարհը: Սակայն, ձայն բարբառոյ յանապատի...Առադրելով նոր սահմանադրության 17-րդ և 18-րդ հոդվածները Ս. Դանիելյանը ցույց է տալիս, որ Հայաստանյայց առաքելական սուրբ եկեղեցին այլևս կրոնական կազմակերպություն չի համարվում: Հետևաբար, կրոնա¬կան կազմակերպությունների պետությունից անջատ լինելու  դրույթը չի տարածվում Հայոց առաքելական եկեղեցու վրա:  Վերջինս ազգային ինքնության պահպանման բացառիկ առաքելություն ունի: 

Որ այս փոփոխությունները գիտակցված են կատարվել, կասկած չի կարող լինել: Այսպես, 2017 թ. դեկտեմբերի 8-ին ՀՀ պաշտպանության նախարար Վիգեն Սարգսյանը իր ելույթում  ուղղակի ասաց, որ մեր եկեղեցին չի կարող անջատ լինել պետությունից կամ բանակից, քանի որ դա ամրագրված է մեր սահմանադրության մեջ: Նույն միտքն ավելի հստակ արտահայտեց Ազգային ժողովի փոխնախագահ  Է. Շարմազանովը: Նա հայտարարեց, որ ՀԱՍԵ-ն պետական եկեղեցի է, իսկ մյուս կրոնական կազմակերպությունները՝ աղանդներ: 

Հեղափոխությունից հետո Եկեղեցի-պետություն հարաբերությունների հարցը մնաց օրակարգում: 2019 թ. ձևավորվեց աշխատանքային խումբ, որ պիտի հստակություն մտցներ  պետություն-եկեղեցի հարաբերություններում: Առաջին նիստին ներ-կա էին Նիկոլ Փաշինյանն ու Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գարեգին Բ-ն: Վերջինս իր ելույթում հորդորում էր իշխանություններին հաշվի նստել որոշ իրողությունների հետ, այն է՝ «ՀՀ սահմանադրությունը Հայաստանյայց առաքելական սուրբ եկեղեցին ճանաչում է որպես Ազգային եկեղեցի՝ հաշվի առնելով եկեղեցու բացառիկ առաքելությունը մեր ժողովրդի կյանքում»: 

Այնուհետև. «Կրոնական կազմակերպությունների՝ պետությունից անջատվածության սահմանադրական հիմնադրույթը երբեմն թյուրըմբռնմամբ ընկալվում է Հայոց եկեղեցու պատմականորեն նվիրագործված առաքելությունը սահմանափակելու իմաստով: Այս կողմնորոշումը փորձ է արվում հիմնավորել վկայակոչելով պետության աշխարհիկության սկզբունքը: Մինչդեռ «աշխարհիկ պետություն» հասկացությունը չի կրում հակաեկեղեցական կամ ապակրոնական տարր եւ չի բացառում պետության եւ Եկեղեցու գործակցությունը ու չի խոչընդոտում դրա իրականացմանը կյանքի զանազան ոլորտներում, առավել եւս՝ քրիստոնեական հարուստ ժառանգություն եւ հնագույն ավանդույթ ու անցյալ ունեցող Հայաստանում»: 
Ամենայն հայոց կաթողիկոսը փորձում է ապակողմնորոշել պետությանը: Իրականում, «աշխարհիկ պետություն» հասկացությունն իրոք չունի հակաեկեղեցական տարր, բայց ապակրոնական տարր հաստատապես ունի: Ապակրոնականությունն է հենց աշխարհիկության էությունը: Այս մասին համացանցում կա Գայանե Այվազյանի վերլուծությունը: 

Հոգևոր հայրերի մտահոգությունը հասկանալի է: Նրանց նվազագույն խնդիրն է պահպանել արդեն ձեռք բերածը, առավելագույնը՝ դառնալ իշխանության մաս, մասնակցել պետական կառավարմանը, ինչն ըստ էության նշանակում է հրաժարվել քաղաքակրթական մի կարևոր ձեռքբերումից և դանդաղ գլորվել կրոնապետության ճահիճը: 

Ժամանակն է եկեղեցուն ցույց տալ իր տեղը, նոր սահմանադրությամբ զրկել նրան պետական կառավարմանը մասնակցելու ամենաչնչին հնարավորությունից անգամ: Իսկ որպես առաջին քայլ հանրակրթական դպրոցի ծրագրերից հանել ՀԵՊ դասաընթացը: Ես դեմ չէի լինի դպրոցում «Կրոնագիտություն» առարկայի ներդրմանը, կամ կրոնական թեմաներով դասընթացների կազմակերպմանը, պահպանելով սովորողների կամավոր մասնակցության սկզբունքը: 

Տպավորությունս այն է, որ այս հարցում իմ և ԿԳՄՍ նախարարության դիրքորոշումները համընկնում են: Կոչ եմ անում նախարարությանը մնալ անդրդվելի:

Սարգիս Գալոյան