Էլիզա Մխիթարյան․ Այդ թուրք կինը

- Խելագարվելուց առաջ բոլոր կանայք լաց են լինում, խնդրում եմ, թույլ կտա՞ս գրկել քեզ։ 
Ես գրկեցի այդ թուրք կնոջը, որը քիչ էր մնացել ընկներ մեքենայիս տակ։ Գիշերով ուղեւորվել էի Բիթլիսի նահանգ, քանի որ ազատ օրերս ավարտվում էին, պիտի վերադառնայի Երեւան, սակայն անպայման ուզում էի գնալ Մուշի այն թաղամասը, որտեղ մայրական տատիս նախնիներն են ապրել։ Եվ հանկարծ, ճանապարհի կեսին, անձրեւից ամբողջովին թրջված հեծկլտացող կինը մեքենաս կանգնեցրեց ու խնդրեց իրեն Մուշում իջեցնել։ 

Անգլերեն բացարձակ չգիտեր, իսկ ես թուրքերենին չէի տիրապետում, թեպետ երբեմն բառեր կային՝ հասկանում էի, քանի որ հայերենում փոխառություններ շատ կան։ Հիմնականում խոսում էինք օնլայն թարգմանչի միջոցով։ 
- Իմ սիրելին հիմա Անկարայում է, ինձ է սպասում, երկու օրից նրա մոտ կլինեմ արդեն, հիմա ընկերուհուս տուն եմ ուղեւորվում, ուղղակի ճանապարհիս հանդիպած միակ վարորդն էիր, որ կանգնեցիր,- հուզված ասաց Էյլին՝ հեռախոսի օնլայն թարգմանող ծրագրին, ու պահեց իմ կողմը, որ կարդամ անգլերեն թարգմանված տեքստը։ 

Ես հատուկ էի եկել այս տարածքներ, երկու օր է, ինչ պտտվում էի Վանի մարզում, որովհետեւ հայրական արմատներս Վանից են եղել՝ քահանայական ընտանիքից։ Իսկ հիմա, ահա, մեքենայիս մեջ թրքուհի է, որի պապը գուցե հարյուր տարի առաջ իմ պապին սրի է քաշել։ Չգիտեմ, ներսումս շատ արտասովոր հույզեր են։ Հիշեցի, թե դպրոցում հայրենագիտության դասերից մեկի ժամանակ ուսուցչուհիս Բինգյոլ իր այցի մասին պատմելիս ինչպես ասաց, որ թուրքերի նախնիները մեղավոր չեն իրենց պապերի կատարածների համար, բայց նրանց հանդեպ սիրալիր դրացու պես լինելը դժվար է։ Ուսուցչուհիս՝ տիկին Մկրտչյանը, գնացել էր Բինգյոլ՝ իր պապենական արմատների հետեւից։ Պատմում էր, թե ինչպես է իր ուղեւորության ժամանակ այնտեղ բնակվող երկու թրքուհու սովորեցրել Բինգյոլի մասին երգեր։ Ասում է՝ շնորհակալություն են իրեն հայտնել՝ երգերը սովորեցնելու համար, եւ ասել, որ Բինգյոլում, իրոք որ, բյուր լճեր ու աղբյուրներ կան, որոնց մասին մենք հեռվից երգում ենք, իսկ իրենք չեն էլ նկատում։ 
- Դու որտեղի՞ց ես, ինչո՞ւ ես այս ժամին փողոցում,- հարցրի ես։ 
Էյլին ձեռքով մաքրեց արցունքները, եւ ես նկատեցի դաջվածքներ նրա ձեռքին։ Հիմնականում մանր դաջվածքներ էին՝ թուրքերեն արտահայտություններով, որոնք չհասկացա՝ ինչ են նշանակում։ 
- Բինգյոլից եմ, եղբորիցս եմ փախել, ընկերուհիս Մուշում ինձ է սպասում հիմա, նրա տանն եմ գիշերելու,- պատասխանեց Էյլին։ 

Փաստորեն, Բինգյոլից է, տիկին Մկրտչյանին նորից հիշեցի, եւ ուղեղումս, ինձնից անկախ, սկսեցին պտտվել նրա սիրելի երգի հնչյունները․ 
«Երբ բաց եղան գարնան կանաչ դռները,
Քնար դառան աղբյուրները Բինգյոլի»․․․
- Ինչո՞ւ ես տնից փախել,- ճանապարհիս նայելով՝ հարցրի Էյլիին։ 
- Ես ուզում եմ ամուսնանալ, բայց եղբայրս դեմ է, ասում է ՝ աղջկադ էլ տար, առաջին ամուսնուցս աղջիկ ունեմ, բայց չեմ ուզում նրան Անկարա տանել, ուզում եմ կյանքս նորից սկսել, սիրել եմ ուզում նորից, կյանքում առաջին անգամ լինել նրա հետ, որին սիրում եմ,- հեկեկալով ասաց Էյլին։ 
«Աղջիկը խանգարում է»․ մտածեցի ես ու մտաբերեցի մորս, որ հորս հեռանալուց հետո չամուսնացավ այդպես էլ, որովհետեւ ամուսինը կխանգարեր իր աղջկա կյանքին։ Որքա՜ն տարբեր կարող են լինել մարդիկ, բայց բոլորը՝ սիրելու հավասար իրավունքով։ Հիշեցի, որ առաջին բանը, ինչ օնլայն թարգմանված կարդացել էի Էյլիի հեռախոսին, այն էր, որ բոլոր կանայք խելագարվելուց առաջ լաց են լինում, դա առաջին եւ ամենակարեւոր միտքն էր, որ անծանոթ թրքուհին հարկ էր համարել ասելու առաջին իսկ պատահած մեքենայի վարորդին։ 
-  Աղջկադ չե՞ս կարոտի,- հարցրի ես։ 
- Դե՝ մեծանա, անպայման կսկսենք շփվել,- արդեն հանդարտված ասաց Էյլին,- ջուր ունե՞ս մեքենայիդ մեջ, շատ ծարավ եմ։ 
Ջրի շիշը տվեցի, խմեց։ Հետո հարցրեց՝ ծխախոտ ունե՞մ, ասացի՝ ոչ։ Զարմացավ։ Երբ իմացավ, որ հայ եմ, սկսեց ժպտալ․
- Մենք սիրում ենք հայերին, այսքան խոսում ենք, միայն ես ինձնից պատմեցի, անգամ անունդ չգիտեմ, անունդ ի՞նչ է,- արդեն թեթեւացած, ավելի հանգիստ հարցրեց ինձ Էյլին։ 
- Անունս Ծովինար է, Երեւանից եմ։
- Ծովինա՜ր, ի՜նչ հրաշալի անուն է, ո՞վ է անվանակոչել քեզ այդպես,- հետաքրքրությամբ հարցրեց Էյլին։ 

Հիշեցի տատիս հետ ունեցած բոլոր զրույցներս, որոնց ժամանակ նա պատմում էր իր տատի՝ Ծովինարի մասին։ Ծովինար տատը 1915 թվականին մազապուրծ է եղել թուրքերից՝ փախչելով Մուշից եւ հայտնվելով Գյումրու մանկատանը, որտեղ էլ տարիներ անց ամուսնացել է։ Ծովինար տատիս աներեւակայելի գեղեցկության, ձեռքի շնորհքի մասին իմ տատն ինձ շատ է պատմել ու այնքան է սիրել իր տատին, որ անունս հենց Ծովինար է դրել։ 

Ներքին ձայնս ինձ հուշեց, որ ամենայն մանրամասնությամբ այս պատմությունը պատմեմ Էյլիին։ Պատմեցի։ Նրա դեմքից ժպիտը չկորավ անգամ այն պահին, երբ ես պատմում էի, թե ինչպես է Ծովինարը մի կերպ փրկվել Մուշի ջարդերի ժամանակ եւ որ ընտանիքի միակ ողջ մնացած մարդն է եղել։ Հետո պատմեցի, որ հայրական արմատներս էլ Վանից են, պատմեցի, որ քահանաներ են եղել, ասացի, որ գոնե ուրախ եմ, որ Ախթամարի մոտ հայերեն ցուցանակ կա, եւ որ տարին գոնե մեկ անգամ թույլատրվում է պատարագ մատուցել։ Էյլին ժպիտը դեմքին լսեց-լսեց ու ասաց․ 
- Գիտե՞ս, իմ տատն էլ է հայ եղել։ 
Չգիտեմ ինչու, բայց մտերմություն չզգացի Էյլիի նկատմամբ։ Թվում է՝ որտեղ հայի արմատներով մարդ գտնենք, պիտի ուրախանանք, բայց սա այդ դեպքը չէր։ Էյլին շարունակեց պատմել․
- Տատիս հայ ընտանիքին սպանել են քրդերը, բայց պապս սիրահարված է եղել նրան, անունը Մարիամ էր, պապս անունը փոխեց Իսմեթ, կրոնը փոխեց իսլամ, որ կարողանա փրկել կյանքը ու ամուսնանալ հետը։ 
Ես ոչինչ չպատասխանեցի, շարունակեցի վարել։ Երկու ժամից էլ քիչ էր մնացել, որ հասնեինք Մուշ։ Կանգնեցինք մոտակա բենզալցակայանի մոտ, ես մեքենան վառելիք լցրի, Էյլին խանութից ծխախոտ գնեց։ Շարունակեցինք ճանապարհը։ 
Էյլին բացել էր պատուհանը, գլանակից ծուխը դուրս էր գալիս, մեղմ քամին հետ էր տալիս Էյլիի բարակ սեւ մազերը։ Ու հանկարծ լսեցի, որ շշուկով, քթի տակ այդ թուրք կինը երգում էր․ 

«Մոլորվել եմ, ճամփաներին ծանոթ չեմ,
Բյուր լճերին, գետ ու քարին ծանոթ չեմ,
Ես պանդուխտ եմ, էս տեղերին ծանոթ չեմ,
Քույրիկ, ասա´, ո՞րն է ճամփեն Բինգյոլի»․․․

Մի տեսակ ամեն ինչ մոռացա․ այն, որ տհաճությամբ էի նրան տանում ինձ հետ Մուշ, այն, որ կարեկցանք եւ մտերմություն չզգացի նրա հանդեպ՝ իմանալով, որ հայի արմատներ ունի, այն, որ հարազատ աղջկանից հրաժարվել է հանուն այն սիրո, որի պակասից, տեսեք-տեսեք, քիչ է մնում խելագարվի։ 
Էյլին դադարեցրեց երգն ու հեռախոսի թարգմանչին թուրքերեն ասաց նախադասություններ, որոնցից միայն «գյոլ» բառը հասկացա՝ նախքան թարգմանությունը կարդալը․ 
- Այս երգը մոտ տասնհինգ տարի առաջ մի հայ ուսուցչուհի է սովորեցրել ինձ, երբ դեռ երեխա էի, մինչեւ հիմա երգն ականջներիս մեջ է, նրա ազգանունը լավ չեմ հիշում, սակայն։ Բայց ես նրան շնորհակալություն հայտնեցի, քանի որ Բինգյոլում այդքան լճեր եւ աղբյուրներ կան, որոնք ես իսկապես չէի նկատել,- գրված էր հեռախոսի էկրանին՝ արդեն հայերեն թարգմանված։ 
Տիկին Մկրտչյանին տարիներ առաջ հանդիպած երկու թրքուհիներից մեկն Էյլին է եղել։ Ուսուցչուհիս շատ էր սրտնեղում այն բանի շուրջ, որ իր սովորեցրած երգերը նրանք անպայման մտապահած լինեն։ Ես, անկեղծ ասած, լցված էի կասկածով ու վստահ չէի, որ երկու փոքր թրքուհիներ, մեծանալով, պիտի հիշեն Բինգյոլի մասին սովորած երգը։ 
Ես նայեցի Էյլիին, ժպտացինք իրար ու շարունակեցինք միասին շշուկով երգել ողջ մնացած ճանապարհը․

«Ես պանդուխտ եմ, էս տեղերին ծանոթ չեմ,
Քույրիկ, ասա´, ո՞րն է ճամփեն Բինգյոլի»․․․

Եվ Մուշ հասնելուց հետո, նրան իր ընկերուհու տան մոտ իջեցնելուց հետո անգամ ես հասկանում էի, որ այլեւս երբեք չեմ տեսնելու Էյլիին, որովհետեւ դրա ցանկությունն ու մեծ հաշվով անհրաժեշտությունը չկան, բայց երգի հնչյուններն ընդմիշտ կմնան իմ հիշողության մեջ այնպես, ինչպես տիկին Մկրտչյանի պատմությունները, ինչպես Ծովինարի մասին տատիս պատումները եւ ինչպես Վանից Մուշ տանող ճանապարհը, որը հայրենիք անվանելու լիիրավ իրավունքը շարունակելու է մնալ երազանք։ Երազանք, որի մասին մենք երգում ենք, իսկ այնտեղ բնակվողները չեն էլ ճանաչում․․․

«Մշակութային Հրապարակ» ամսաթերթ