Վարդան Սմբատյան. Հայի թախտը-բախտը

Երկար քայլեցի, թե կարճ՝ չեմ հիշում, ոտքերս գնում էին մեխանիկորեն՝ հիշելով ու հաղթահարելով ճանապարհի բոլոր ծուռումուռ լաբիրինթոսները։ Աչքերս վերեւում էին` հաշվում էին արագիլներին ու ծաղկած ծառերը։ Նեղլիկ կածաններն արագորեն բացվում ու փակվում էին, ծառերի ողորկ թեւերը վիրավոր թռչնի թեւերի պես անհուսորեն փորձում էին վեր բարձրանալ՝ որսալ բարձրում կախված սառը կենարար օդը, բայց հողն անբեկանելի իր կավե մաշկի տակ էնպես էր կապել ծերացած արմատները, որ անգամ փոթորիկը չէր կարող արմատախիլ անել։

Քայլերս դանդաղեցրի, արեւը հանգավ մազերիս մեջ։ Հասա տուն: Վառարանից ծուխը բարձրանում էր անամպ` մերկ երկնքի մեջ թողնելով վառվող իրերի ու հիշողությունների ոգին։ Ծուխը լերկ կապույտի վրա պատկերում էր մարդկային չանչեր, անաչք դեմքեր, ճիչը զսպող մանկասպան ստվերներ, սառը ոսկեձուլ յաթաղաններ։

- Եկա՞ր, հացկեր,- ասաց նանին ու պառկեց ճռռացող թախտին։
- Կարճ ժամանակով եմ եկել, գործով եմ, նան, դու էլ արի հետս, կճամփորդես, վաղուց քաղաքում չես եղել, չէ՞,- ասացի՝ բացելով պատուհանը։

Նանին տրորեց կնճռոտ ճակատը.
- Ես հա էլ ճամփորդում եմ, տղա՛, էս թախտն ինձ միշտ տանում ա՜ ուր ասես (ծիծաղեց): 
- Մոտ նստի, պատմի՝ քաղաքում ի՞նչ կա, լսել շատ եմ սիրում, հերս ասում էր՝ ամեն պատմություն կույր ճամփորդություն է, անվտանգ ճամփորդություն, լսի պարտադիր, պատկերացրու կինոյի պես, բայց չգնաս ոտքովդ: Ճիշտ էր, մի անգամ գնացի ու քաշվեցի։
- Բայց էդ կարեւոր չի, լավ, պատմի՝ ի՞նչ կա-չկա ձեր քաղաքում։
- Ի՞նչ պատմեմ, նան, պատերազմից եմ եկել, պատերազմը բառերով չես պատմի...:
- Դրա համար էլ գրքեր են գրում, բալա, ու կինո են նկարում, չէ՞:
- Չէ, նան ջան, ոչ մի գրքում ու ֆիլմում դրա իրական սարսափն արտացոլել հնարավոր չի, արվեստը մեզ միայն աղոտ պատկերացումներ ա տալիս: Պատերազմը բաց երախով գազան ա, նան, կուլ ա տալիս ամեն բան...:
 - Էհ, բալա՜, անտեր մնա էդ պատերազմը,- գլուխը երեք անգամ ցնցելով՝ կրկնեց նանը,- երբեք չի ավարտվում, բալա՜, մարդը միշտ կռվում ա նրա համար, ինչը չի մնալու իրան։ Հերս ասում էր` մարդն իրականում ինքն իր դեմ ա կռվում, ինքն իրեն տարվում ա միշտ: Էս աշխարհում ավելի շատ արյուն ա հոսում, քան ջուր, հիմա սաղ արյունով են առնում, բալա, սիրտս կտոր- կտոր ա լինում: Մահն էս ո՜նց ա ջահելացել, Աստվա՜ծ:

Կոպերը թրթռացին արցունքի փոքր շաղի տակ։
- Թուրքը հորս սպանեց,- շունչը տեղը բերելով՝ շարունակեց նանը,- ախպերս կախեց էդ ճիվաղին, սրտներս հովացավ, բայց եկավ էդ սպիտակ սատանան։
- Ո՞վ, նանի,- հարցրի՝ բռնելով դողացող ափը, որի վրա մի ամբողջ ազգի ճակատագրի քարտեզ էր կնճռոտ` մանրանկար- քարտեզ:
- Ռուսը` էդ բոզ ռուսը,- անսպասելի ճչաց նանին ու փոքրիկ քարտեզ հիշեցնող ձեռքը դողդղալով վեր պարզեց, ասես սաստում էր վերեւում ինչ-որ մեկին, նրան` էն ամենազոր ծույլին երեւի, ով պստիկ ձեռքերին ուշադրություն չի դարձնում երբեք: 
Ձեռքը նվաղեց, նանը կես աչքով նայեց պստիկ, աղմկոտ ժամացույցին, 29.000 ու եսիմինչքան տրամագծով ձեռքը դրեց գոգնոցի գրպանիկի մեջ։
- Էդ շուն ռուսը, էդ բոզ ռուսը,- շունչ քաշելով՝ կրկնում էր նանը,- եկա՜վ ու մեզ գառ սարքեց, հետո սեղան նստեցրեց, ասեց՝ պիտի բարեկամ ըլնեք, թուրքը գել մնաց ու էսքան տարի ատամ սրեց, սպասեց մատաղին, մենք գառ մնացինք, տղա՜, հասկանո՞ւմ ես՝ գառ մնացինք…
- Թախտը ճռճռում է, նան,- թեման փոխելու համար ասացի՝ մի բան ասեմ։- Ինչի՞ չես բրախում, նորն առնենք։
- Էհ, բալա, ախր սա սովորական թախտ չի, ասում են՝ մորս ցավերը բռնել են էս թախտի վրա՝ ես եմ ծնվել։ Էս թախտը միակ բանն ա իմ կյանքում, որ ինձ մնաց: Էսօրվա պես հիշում եմ՝ հերս նստում էր, հեքիաթ պատմում։ Ասում էր՝ Լուսին, սա կախարդական թախտ ա, աչքերդ փակես, կգնա։ Ասում էր՝ հենց լիալուսին լինի, երեք անգամ մորդ անունը տուր ու կտեսնես՝ էնտեղից` վերեւից, կծիկրակի։ Էդպես էլ արի, ում ասես չտեսա էս հիսուն տարում՝ է՛լ մորս, է՛լ մեռած տղեքիս, է՛լ հորս` նեմեցի հերն անիծելիս, էլ հեքիաթ ու արալեզ, տո ինչ ասես…, փակ աչքերով ապրեցի, բալա, բայց գոհ եմ տեսածի ու չտեսածի, կորցրածի ու գտածի համար, չեմ նվնվում: Շատերին եմ պատմել էս թախտի մասին, ով լսեց, ասավ` մեծ կնիկ ես, խելքդ թռցրել ես, Լուսին, ախր ո՞նց ասես տմարդ մարդկանցը, որ հրաշքներն անտեր հոգիների համար են, Աստված դրանց ապրելու ճար ա տվել, իսկ որբերին ու անտերներին՝ անհավատալին տեսնելու, շոշափելու շնորհ: Հլա, տղա՜, թինկը տուր հանգիստ, հին թախտ ա, բայց չոր չի։ Լավն ա, չէ՞:
- Վարպետ Վահանն ո՞ւր է բա,- մեխանիկորեն հարցրի՝ ենթադրելով, թե որսի է գնացել։
- Մա՞րդս,- քմծիծաղելով՝ պատասխանեց նանը,- մի օր ասավ՝ շաշ ես, չեմ ապրի քո հետ, ու գնաց։

Հեչ չնեղվեցի` մա՜րդն ինչ զադ ա, որ նեղվեմ։ Գիտե՞ս ինչ եմ ուզում, տղա՜,- ոգեւորված շարունակեց նանը,- մի պատմություն պատմի՝ լավ, հեքիաթ կամ լեգենդ, քո սիրելի գրողներից: Կարդալ չեմ կարում, արեւս քոռացել ա, գոնե մի անգամ էլ լսեմ։
Փակի աչքերդ ու պատմի, բալա՜։
Աչքերս փակեցի։
- Այ, կտեսնես՝ թախտը գնալ տի՜։

Սկսեցի մեկումեջ բացել աչքերս ու կարդալ (անգիր հիշում եմ Բրեդբըրիի «Պառավը» պատմվածքը):
Ոտքերս սկսեցին շարժվել: Բացեցի աչքերս, թախտը տեղում էր։ Փակեցի աչքերս, շարունակեցի կարդալ, մի ցնցում սկսվեց թախտից, աչքերս փորձեցի բացել՝ չստացվեց։ Երկրորդ անգամ փորձեցի՝ չստացվեց։ Կոպերս ասես կարել էին մթի հյուսքերով։ Թթու, թանձր մի բան ընկավ լեզվիս տակ, վախը կապեց շրթունքս, բայց այն դեռ շարժվում էր թթվային անկանոն շարժումներով, բարբաջում: Էլի փորձեցի աչքերս բացել` չստացվեց, կանգնեցի` սառը մի հոսանք իջավ վրաս ու դաղեց ծոծրակս:

- Ո՞ւր ա գնում էս թախտը, Աստվա՜ծ,- վախեցած ձայնս գցեցի գլուխս։
- Աստծո մոտ՝ դեպի հավերժություն,- հանձնվող ձայնով թոթովեց նանը։
Թթվահամը կրկին կապեց բերանս:
- Ախ, Աստվա՜ծ,- հուզումնալից ձայնեց նանին։
Ոտքերս դղրդացին, ու թախտը կանգնեց, պստիկ սենյակը դեռ շարժվում էր` կրկնում աղմուկի հիշողությունը մի քանի րոպե։
- Նանի՜, նանի՜,- գոռացի ու վեր թռա տեղիցս:
Սառը կոպերիս ագուցված մութը հանձնվեց:
Ամեն ինչ իր տեղում էր` կանոնիկ մահվան նիրհի մեջ շարված:
Իրերը սպասում էին, պատերը սպասում էին, ստվերները սպասում էին...
Բոլորն են սպասում անդավաճան հյուրին՝ մահվանը:
- Նանի, քնե՞լ ես, նանի՜,- ձայնս գլուխս գցեցի ու թափ տվի նանիին։
Խաղացկուն ժպիտով կարմրաթուշ դեմքն ընկավ բարձին, արեւն իր պստլիկ շողարձակումներով սողաց նանիի արծաթե կնճիռների միջով։

Նանիին թաղեցինք ու հաց կերանք թախտին: Ճանապարհեցի բոլորին, հիմա թախտին նստած՝ հեքիաթ եմ գրում, նան, տեսնես ի՞նչ ես անում վերեւներում: Երեւի հեքիաթ ես պատմում Աստծուն։ Մի անգամ ասեցիր՝ թե դրախտ ընկնեմ, մի քանի հեքիաթ կպատմեմ Աստծուն իր մասին, տեսնեմ՝ ինքը հեքիաթում չա՞րն ա, թե՞ բարին։

Հիմա ես նստել եմ պստիկ թախտին ու հեքիաթ եմ գրում մի երկրի մասին, որի թագավորները միշտ պարտվում են վախկոտությանը, հեքիաթ` իմ ու քո ծախվող, մասնատվող, մեռնող` անհոգեդարձ, պստիկ` մի ափի չափ հայրենիքի մասին։

Վերջում էլի երեք խնձոր կգցեն ցած (էս անգամ) եվրոպամետ խոզերը, ռուսական բոզերը եւ իներտ ամերիկա-հրեական կոզրերը: 

Մի տեղական հայվան կհավաքի ու կնկարվի Ֆեյսբուքի համար:

«Մշակութային Հրապարակ» ամսաթերթ